Fikirleri, düşünceleri, yanlış uygulamaları eleştirmek gıybet değildir. Bunun adı, "emr-i bil-ma'ruf nehy-i an-il-münker"dir. Yani, Kur’ân ve Sünnet-i Seniyye’ye uygun düşeni anlatmak, tebliğ etmek; uygun düşmeyeni, Allah ve Rasulünün (asm) razı olmadığı şeyi men etmeye Kur’ân literatüründe "emr-i bil-ma'ruf nehy-i an-il-münker" denir.  Yani, iyi, doğru, güzeli emretmek, anlatmak, yaymak; çirkin, kötü, yanlıştan nehyedip uzaklaştırmak bir vecibedir. Kur’ân’da (mealen) Hz. Lokman’ın şahsında, "Yavrum! Namazı dosdoğru kıl. İyiliği emret. Kötülükten alıkoy. Başına gelen musîbetlere karşı sabırlı ol. Çünkü bunlar kesin olarak emredilmiş işlerdendir."1 buyurularak "emr-i bil-ma'ruf nehy-i an-il-münker"in farz olduğu dersi verilir. Kur’ân ahlâkını hem lisanı, hem lisan-ı hal ile tebliğ eden Resul-i Ekrem Efendimiz (asm), "Sizden kim bir münker görürse onu eliyle düzeltsin. Buna gücü yetmezse lisanıyla düzeltsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin. Bu kadarı imanın en zayıf mertebesidir."2 demektedir.

Sahanın uzmanları, “el”, yani, güç ile idâreciler, yetkililer ve el ile düzeltilebilecekler; “dil” ile de âlimler, bilenler; “kalp” ile ise, mesele hakkında bilgisi olmayanların da kastedildiğini açıklar. İstisnasız bütün mü’minler, "emr-i bil-ma'ruf nehy-i an-il-münker" emrine muhatap ve ifa etmekle mükelleftir.   

Ancak, şahısların yanlış fikirleri, düşünceleri, haslet, duygu ve davranışlarının şu durumlarda nazara verilmesi bile gıybet olmaz; o durumda gıybet, mahsus birkaç maddede caiz olabilir:

Birisi: Şekvâ suretinde bir vazifedar adama der, tâ yardım edip o münkeri, o kabahati ondan izale etsin ve hakkını ondan alsın.

Birisi de: Bir adam onunla teşrik-i mesai etmek ister, seninle meşveret eder. Sen de, sırf maslahat için, garazsız olarak, meşveretin hakkını edâ etmek için desen: "Onunla teşrik-i mesai etme. Çünkü zarar göreceksin.

Birisi de: Maksadı tahkir ve teşhir değil, belki maksadı tarif ve tanıttırmak için dese: "O topal ve serseri adam filân yere gitti."

 Birisi de: O gıybet edilen adam fâsık-ı mütecahirdir. Yani fenalıktan sıkılmıyor, belki işlediği seyyiatla iftihar ediyor, zulmüyle telezzüz ediyor, sıkılmayarak âşikâre bir surette işliyor. (İnsanları şerri, kötülüğü, ahlâksızlığı apaçık işleyip, hayasızca savunanlardan sakındırmak için…)  

 İşte bu mahsus maddelerde, garazsız ve sırf hak ve maslahat için gıybet caiz olabilir. Yoksa, gıybet, nasıl ateş odunu yer, bitirir; gıybet dahi a’mâl-i salihayı yer, bitirir.

Eğer gıybet etti veyahut isteyerek dinledi; o vakit, “Allahummeğfirlena menibteğnahu/Allahım, bizi ve gıybetini ettiğimiz zâtı mağfiret et.” demeli, sonra gıybet edilen adama ne vakit rast gelse, "Beni helâl et" demeli.3

Dipnotlar:

1- Lokmân Sûresi, 17.

2- Kütüb-i Sitte, Hadis Ansiklopedisi, Hadis No: 89.

3- Bediüzzaman Said Nursî, Mektubat, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul, 1999, s. 267-268.