Yüce Yaratıcı’nın kâinatta koyduğu kanun gereği varlıklar doğar, büyür ve ölürler.
Bu, kâinatın durağan değil, seyyar, akışkan olduğunu ve zaman mefhumunu gösterir. Zaman bir ip, bir şerittir ki, o heybet ve azamet sahibi Sani’ her sene bir başka âlemi ona takıp gösteriyor. Yaratılanlar, “âlem-i gayb”dan gelerek “âlem-i şahadet”e bir süre uğradıktan sonra yeniden “âlem-i gayb”a gidiyorlar.
Zamanın her anı yeni bir “yaratılma/kün/ol emri”ne sahne olur. Her şeyin bir hakikati olduğu gibi, “’zaman’ dediğimiz, kâinatta cereyan eden büyük bir nehrin hakikati dahi, Levh-i Mahv İsbat’taki kudretin yazdığı sayfası ve mürekkebi hükmündedir.”
Var edilenler, Yaratıcı’nın ilim irade ve kudretiyle yaratması neticesinde “mahv” veya “ispat” sahnesinde doğuyor ölüyor, yağmur yağıyor güneş açıyor, tohum çürüyor fidan filizleniyor. Başka bir deyişle, Yaratıcı zaman sayfası ve mürekkebiyle, kudretinin mahlûkat üzerinde yansımalarını sağlıyor. İşte, burada yaratılmışların doğma, büyüme ve ölme akışı “zaman” denen mefhumu doğuruyor.
Ferdî tecrübelerden kaynaklanan zaman da, “psikolojik zaman” (ez-zamanü’n-nafsî), “genişleyen zaman” veya “varoluşsal zaman,” “biyolojik zaman” olarak tasnif edilir. Meselâ herhangi bir sıkıntı ve tehlike anındaki tecrübelere göre o zaman dilimi belki bir yıl kadar uzun gelir. Ama sevinç, huzur ve mutluluk içinde geçen 365 gün, belki bir dakika kadar kısa hissedilir. Tevbe Sûresi’nin 118’inci âyetinde buna işaret edilir.
Metafizik zaman (ez-zamanü’l-gaybî) ise, göklerin, yerin yaradılışından önce de var olan zamandır ve dünyevî ölçülerin tamamen dışındadır.
Bu zaman türünü ölçme imkânına sahip değiliz; çünkü bu zamanın ölçü birimi, dünyevî zaman biriminden çok farklıdır.
Kur’ân, melekût veya gayb âleminin zaman biriminin değişik boyutlu olduğunu iki âyette nazara verir:
“Melekler ve Ruh (Cebrail) oraya miktarı 50 bin yıl olan bir günde yükselip çıkar.”1 “Allah, gökten yere kadar her işi düzenleyip yönetir. Sonra sizin sayageldiklerinize göre bin yıl tutan bir günde O’nun nezdine çıkar.”2 “Zaman, madde ve olayların düzenini sağlayan esrarengiz, gizemli, garip bir koordinattır. Biyolojik zaman, faaliyet, hareket, gelişme, hız ve büyümedir.”
Dipnotlar:
1- Me’âric Sûresi, 4. 2- Secde Sûresi, 5.