Çeviren kişi bunu yorumlarken dil ile ikrarı, lâfzî olarak iman ettiğini dile getirmek olarak yorumlamış ve lâfzen ikrarın iman için gerekli olmadığını; bir insanın dil olarak iman ettiğini söylemese bile içinden iman etmiş olabileceğini ve bunu dile getirmesinin gerekli olmadığını da yorumuna eklemiş.

Bu kelime, İslâmî camiada yaygındır ve çoğu kişi dil ile ikrarın çok da gerekli olmadığı konusunda ittifak halindedir. Ancak bence, bu kelimenin ifade ettiği anlam bu kadar kısır değildir ve başka manalara delâlet etmektedir.

Benim kasır fehmimle aklıma gelen bir manası şudur ki; bir insanın kişiliğini oluşturan üç temel unsur, o kişinin düşünceleri, duyguları ve davranışlarıdır. Dil kelimesinin Arapça’daki bir karşılığı da ‘mantık’tır. Mantık kelimesinin kökü nataka, yani konuşmak fiilidir. Aynı zamanda mantık kelimesi, akıl kurallarına göre düşünmek manasına da gelmektedir. Mantık ilmi de, aklî kurallara göre düşünmek ve konuşmak üzerine kurulmuş bir sistemdir.

Gayet açıktır ki, belli bir kural ve bütün oluşturmayan seslere dil denmez ve bunların ifade ettiği bir mana da mevcud değildir. Yani, mantıkî kurallar üzerine oturmamış bir dil olması diye bir şey söz konusu değildir. Buradan anlaşılacağı üzere dil ile ikrar, düşünmek ile doğrudan bağlantılıdır.

O zaman diyebilir ki; dil ile ikrar, iman ettiğini sadece basit bir şekilde dile getirmeyi değil, imanın aklî delillerini anlamayı ve kavramayı da kapsar.

Dil ile ikrarın, aklî delillere dayanmasından dolayı, iman mertebelerinden ilmelyakin mertebesine tekabül ettiğini söyleyebiliriz. Bu mertebe ise tahkiki iman mertebelerinin kapısı hükmündeki mertebedir ve onsuz iman olması söz konusu değildir.

Devam edecek olursak, kalben tasdik ise, fikrimizle takrir ettiğimizin duygularımıza da sirayet etmesidir. Kalben tasdik aşamasına, aynelyakin mertebesi de diyebiliriz. Çünkü artık insan, imanı içselleştirmiş ve onu duygularıyla gözlemlemeye başlamıştır.

En son, gereğine göre amel etmek ise, kişilik unsurlarının davranış kısmına tekabül etmektedir. Bir insanın davranışlarına etki eden birçok faktör vardır. Ancak, bir davranışın o insanın karakteri veya kişiliği haline gelmesi için, o davranışın defalarca, o kişi tarafından tekrarlanmış olması gerekmektedir ve kişinin, tutarlı olarak aynı davranış dizimini en azından bazı belli durumlarda sergilemiş olması gerekmektedir.

İmanın davranışa sirayet etmiş olması için de, imanî davranış modelinin söz konusu kişi tarafından defalarca ve tutarlı olarak ifade edilmiş olması gerekmektedir. Ancak şu ayrımı yapmak gerekir ki; akılsız ve duygusuz bir davranış tekrarlaması imanın kuvvetsizliğini gösterir ve onun taklidi olduğuna işarettir. Diğer yandan, eğer bu davranış silsilesine akıl ve duygular da eşlik ediyorsa, iman seviyesi tahkiki iman mertebelerinin en üst mertebesi olan hakkalyakin mertebesini gösterir duruma gelir.

Sonuç olarak diyebiliriz ki; bir insandaki iman hassasının o kişide kişilik haline gelebilmesi için, kişiliğin üç unsuru olan his, düşünce ve davranışa sirayet etmiş olması gerekir. Eğer bu üçüne de iman girerse, bu kişi hakkalyakin mertebesine erişmiş denebilir.