Hikmet, kelime anlamı olarak, başka bir açıdan; “sözde ve davranışta tam ve doğru isabet, lâfzı az, mânâsı engin söz; Kur’ân’da Allah’ın peygamberlerine ve seçkin halis kullarına nasip ettiği derin anlayış kabiliyeti” gibi çok çeşitli anlamlarda kullanılabilen geniş kapsamlı bir kavramdır. Müfessirler, hikmete otuzdan fazla mânâ vermişler. Her meslek ve meşrep sahibi kendi mesleğine uygun mânâlar vermiş. Meselâ; fıkıh ilminde hikmet, “helâl ve haramı bildiren bir ilimdir” diye tarif edilmiş. Tasavvuf âlimlerine göre hikmet, “ledün ve manevî sırlar” olarak tarif edilmiş. Bazı âlimler hikmetten kasıt “Peygamberimiz’in (asm) sünneti” demiş. “Hikmet, faydalı ilim ve peygamberlik anlamına da gelir” denmiş. Filozoflar hikmeti “felsefe” olarak izah etmiş. Elmalılı Hamdi Yazır ise: “Hikmet; faydalı ilim ve salih ameldir.” diye tanımlamış.
Kur’ân’da ise hikmet, mânâsı en geniş ve zengin bir kelimedir. Kur’ân’da 99 defa geçmektedir. 46 defa Allah’ın Aziz ismi ile, 36 defa da Alîm ismi ile beraber geçmektedir. Kur’ân’ın bazı âyetlerinde “bilgi”, bazı âyetlerinde ise “peygamber” mânâsına gelmektedir.
Üstad Hazretlerinin Yirmi Beşinci Söz’de Kur’ân hakkında yaptığı bir dizi tariften birisi de şudur: “Şu kitabı kebîri kâinatın bir tercümei ezeliyesi…” Yani, “bu kâinatı kim ve niçin yaratmıştır ve bu âlem ve içindeki eşya ne gibi mânâlar ifade ediyor?” sorularının en mükemmel cevabı Kur’ân-ı Kerim’dedir. Bu hikmet kudsîdir. Zira, kâinattan Allah namına ve onun esmâsı hesabına bahsetmektedir. İşte kâinata bu şekilde bakıldığı zaman, yani mânâi harfî nazarıyla bakıldığında, hikmetli olan o Kur’ân’a, o kâinata, hikmete uygun bir bakış yapmış olmaktayız.
Üstad Hazretleri yine İşârâtü’l İ’câz’da hikmete bütün bu mânâları kuşatan bir mânâ daha vermiştir. İnsandaki akıl kuvvetinin vasat mertebesine hikmet demiştir. İnsan aklının üç mertebesi vardır: Birisi tefrit mertebesi olan gabâvettir. Bu mertebede akıl hiçbir şeyden haberi olmayacak kadar işlemeyen ve çalışmayan bir durumdadır. Ne hakkı, ne bâtılı idrak edemeyecek bir hamakat derecesidir. İkincisi, ifrat mertebesi olan cerbezedir. Bu mertebede ise akıl hakkı batıl, batılı hak gösterecek kadar aldatıcı bir zekâya sahiptir. İnsanları ekseri dalâlete atan ve saptıran insanlar, bu cerbeze mertebesinde olan dâhî derecesindeki kâfirlerdir. Diğeri ise vasat olan hikmettir. Akıl bu mertebede hakkı hak bilir ona tâbi olur, batılı batıl bilip ondan uzak durur. Üstad Hazretlerinin bu hikmet tarifi diğer müfessirlerin tanım ve tarifinin üstünde bir çatı gibi durup hepsini içine alıyor.
Meselâ; gözün hikmeti, görmektir; gayesi ise görülen şeyler üstünde tecellî eden Allah’ın isim ve sıfatlarını tefekkür etmek ve kullukta bulunmaktır. Aklın hikmeti, eşyanın arka cephesinde duran mânâları okumaktır, gayesi ise o eşya üstündeki tevhide işaret eden delilleri tefekkür ile okuyup Allah’ın isim ve sıfatlarını istihsan ve tesbih etmektir. Kalbin hikmeti, kâinatın küçük ipuçları ile işaret ettiği sonsuz güzellik sahibi olan Allah’ı sevmek ve ona perestiş etmektir. [email protected]