Fikrî haklar mevzuatı açısından Nur Risalelerinin neşri ve işlenmesi - 3 -

Bediüzzaman eserlerini devlete değil, millete tevdi etmiştir

b) Bediüzzaman’ın malvarlığı ve terekesi
1. Bediüzzaman, mal-mülk, bilhassa gayrimenkul sahibi olmamıştır. Talebelerinin hatıralarında geçen “Üstadın evi,” “Üstadın arabası” gibi varlıklar ya hakikaten ya da hükmen talebelerine ait olmuştur.
2. Bediüzzaman kitaplarının satışından elde edilen gelirleri kendi şahsî serveti olarak görmemiş, Risalelerin neşrine hizmet eden hizmet ehli talebelerinin iâşesine ve neşir hizmetlerine vakfetmiştir. (Bu hâliyle bu gelirler bir tür vakıf döner sermayesi olarak düşünülebilir).
Kendi sağlığında, telif ücretinden elde edilen parayı bu şekilde harcamıştır.
Vefatından sonrası için de birikmiş olan telif ücretlerini, “kendi mirasının bir parçası” olarak görmemiş, “Risale-i Nur’un şahs-ı manevisi” dediği bir tür tüzel kişilik oluşturarak hem kitaplarını, hem de gelirlerini vakfetmiştir. Vakfın idaresini ise aşağıda üzerinde durulacak olan vasiyetname ile belirlediği ve yine “Nur Talebelerinin şahs-ı manevisi” dediği ve bir tür tüzel kişilik olarak tarif ettiği talebelerine bırakmıştır.
Risalelerden elde edilmiş olan mevcut gelirlerin Bediüzzaman’ın vefatı sırasında kimin elinde bulunduğu, ne kadar olduğu ve hangi amaçla nerelere sarf edildiği hususunda bazı hatıra beyanlarında bazı bilgiler vardır...
3. Bediüzzaman’ın eserlerinin kendisine gelince;
Bediüzzaman’ın 23 Mart 1960’ta Şanlıurfa’da vefatından sonra Tereke Hâkimliğince listesi düzenlenen terekesinde, vefatı esnasında yanında bulunan menkul eşyası kaydedilmiş, ancak telifatı listeye dahil edilmemiştir.
Sonraki tarihte de eserlerinin bir listesi çıkarılmış ve resmen beyan ya da tescil edilmiş değildir. Bu durum kanaatimizce bir “unutma”dan değil, aşağıda ele alacağımız vakfetmeye bağlı olarak, yanında bulunan talebelerince ortaya konulan bilinçli bir tercihten kaynaklanmaktadır.

c) Bediüzzaman’ın vasiyetnameleri
1. Bediüzzaman vefatından önce vasiyetname yazmış ve manen vakfettiği eserlerinin “neşri işini” yine manen ve vasiyeten görevlendirdiği bazı talebelerine bırakmıştır. Böylece Risaleler üzerinde var olan ve kapsamını aşağıda açıklayacağımız fikrî mülkiyet hakkını “kanunî mirasçılarına intikal edecek bir malvarlığı hakkı” olarak kendinde tutmamış, mirasının dışına çıkarmıştır.
Ancak Bediüzzaman bunu yaparken o günün şartlarında mümkün olan hukuka uygun yolu tutmayı ya bilhassa tercih etmemiş ya da buna gerek duymamıştır. Şöyle ki;
2. Yenisinin 2002 yılında kabulü ile yürürlükten kalkan 1926 tarihli Medenî Kanuna göre vasiyetname ancak resmî vasiyetname veya el yazısıyla vasiyetname şeklinde düzenlenir. Ancak çok istisnaî hallerde sözlü vasiyet de caizdir.
Bediüzzaman’ın Emirdağ Lâhikası’nın 2. cildinde yayınlanmış olan vasiyetnameleri “resmî vasiyetname” türünden değildir. Şu halde elyazısıyla vasiyetname olarak geçerliliği üzerinde düşünülebilir.
El yazısıyla vasiyetnamenin geçerli olması için eski MK. 485 gereğince, vasiyet edenin (musanın) kendi el yazısı ile yazılmış ve “imza” edilmiş olması, gün ay ve yıl biçiminde tarih atılmış olması (ve düzenlendiği yerin de yazılmış olması) gerekir. Bir de müteveffanın ölümünden sonra da olsa ilgilisinin bu vasiyetnameyi sulh hakimine tevdi edip tenfizini istemesi gerekir.
Araştırmalarımızdan anladığımız kadarıyla Bediüzzaman vasiyetnamelerinin devlet katında da (hukuken de) geçerli olması için özel bir gayret sarf etmiş değildir. Diğer ifadeyle Risalelerin telif ve neşrinde gösterdiği fevkalâde ihtimamı, vasiyetnamesinin resmîyeti ve muteberiyeti konusunda göstermemiştir.
3. Bu durumun en önemli sonucu, en mühim metrukatı (terekesi) durumunda olan Risalelerin neşir haklarının kime ait olacağı meselesinin, resmî ve dünyevî hukuk nazarında, ortada ve belirsiz (muallakta) kalmış olmasıdır.
4. Bu durumun vasiyetnameye ve Medenî Kanuna ilişkin hukukî bilgi eksikliğinden kaynaklanmış olamayacağını düşünüyoruz. Zira Bediüzzaman’ın bilhassa 1950’den sonra avukat talebeleri vardı, isteseydi en azından onlara danışarak hukuka uygun bir vasiyet düzenleyebilirdi.
Muhtemel bir sebep 1950’li yıllar itibariyle hukuk düzeni açısından henüz “akredite” olamamış bir Külliyat’ın ve talebelerinin hukukî statülerinin en azından o tarih itibariyle önemli olmayışıdır.
Başka bir sebep, Bediüzzaman’ın, devletin düzenine ve güvenilirliğine itimat etmek ve Risaleleri de bu güvene tevdi etmek yerine, talebelerine itimat ve onlara eserlerini tevdi etmeyi daha uygun görmüş olmasıdır.
Diğer bir muhtemel sebep de şu olabilir:
Risalelerin neşri yetkisinin ahlâken ve vicdanen ve dolayısıyla “fiilen” kime ait olduğu, “kanunen” kime ait olduğundan daha önemlidir. Bu açıdan bakıldığında kim Risalelere “talebe” olarak sahip çıkarsa o neşredebilecek demektir.
Nitekim “Nur Talebesi”nin tarif edildiği cümlede (Mektubat, s. 329) “Talebeliğin hassası ve şartı şudur ki: Sözleri kendi malı ve telifi gibi hissedip sahip çıksın ve en mühim vazife-i hayatiyesini onun neşir ve hizmeti bilsin” denilmektedir. Bu tarifte, “Risalelere (Sözler’e) kendi malı gibi ya da kendi telif ettiği eser gibi sahip çıkmak” ve “hayatını Risalelerin neşredilmesine vakfetmek” birlikte anılmaktadır.
d) Bediüzzaman’ın vasiyetnamelerine göre risaleler üzerindeki hak sahipleri
Emirdağ Lâhikası’nda yayınlanmış olan vasiyetlerden, neşir hakkı hususunda yetkinin kimde ya da kimlerde olduğu, dolaylı da olsa anlaşılmaktadır.
Şöyle ki:
1. Bediüzzaman Emirdağ Lâhikası’ndaki (s. 118) ilk vasiyetinde şunları söylemektedir:
“Aziz, sıddık kardeşlerim ve varislerim,
“Ecel gizli olmasından, vasiyetname yazmak sünnettir. Benim metrukatım ve Risale-i Nurdan olan benim hususî kitaplarım ve güzel ciltlenmiş mecmualarım ve sair şeylerimin bütününü, Gül ve Nur fabrikaların heyetine, başta Hüsrev ve Tahiri olarak o heyetten on iki kahraman kardeşlerime (Kardeşim Abdülmecid, Zübeyir, Mustafa Sungur, Ceylan, Mehmed Kaya, Hüsnü, Bayram, Rüştü, Abdullah, Ahmed Aytimur, Atıf, Tillolu Said, Mustafa, Mustafa, Seyyid Salih) vasiyet ediyorum. Onlara bırakıyorum ki, emr-i Hak olan ecelim geldiği zaman, benim arkamda o metrukatım, benim bedelime o sadık ve mübarek ellerde hizmet-i Nuriye ve imaniyede çalışsın ve istimal edilsin.”
Bu vasiyetten çıkan en önemli mânâ, Bediüzzaman’ın, vasiyetini, dünyevî hukuk kuralları karşısında hukuken değer taşısın diye değil, Allah katında ve Risalelerin kıymetini bilecek kişiler nezdinde kıymet ifade etsin diye ve sünnet olarak yazmış olduğudur.
2. Telif gelirlerinin harcanma metodu ile ilgili olarak yine Emirdağ Lâhikası’nın ikinci cildindeki (s. 417) diğer bir talimatı (vasiyeti) da şu şekildedir:
“Hem benim şahsımın, hem Risale-i Nur’un şahs-ı mânevîsinin sermayesini, kendilerini Risale-i Nur’un hizmetine vakfedenlerin tayınlarına vermek, hususan nafakasını çıkaramayanlara vermek lâzımdır.
“Şimdiye kadar birkaç senedir tayınatları verilen Nur Talebeleri, haslara malûm olmuş. Ben de yanımda şimdi bulunan kardeşlerimi kendime vâris ve benim vazifemi yapmaya çalışmak lâzım. Tesanüdü de muhafaza etsinler.”
Bu vasiyette Bediüzzaman yeni ya da ilâve isimler belirtmediğine göre aslında yeni bir vasiyet değil, belki bir teyid ve tekid yazısıdır.
Şu hükümler çıkarılabilir:
* Risale-i Nurun neşir gelirleri neşriyat hizmetinde bulunan ve fakat kendi iaşesini teminden aciz bulunan bütün talebelere tahsis edilmiştir.
* Bu tahsisatın dağıtılması işi de doğrudan neşir işi ile ilgili ve görevli talebelere aittir.
* Gelecek yıllarda hizmetkâr talebe sayısı artacak, ama gelirler de artacak ve yine denk biçimde dağıtılmaya devam edilecektir.
Bilhassa bu son hüküm, gelirlerin toplanması, muhafazası, nemalandırılması ve ilgililerine dağıtılması konusunun kurumsallaştırılmasını gerektirmektedir.
3. Emirdağ Lâhikası’nda ikinci ciltte daha sonraki sayfalarda (s. 446) yer alan diğer bir vasiyet şudur:
“Eski Said gibi şimdi Risale-i Nur kendi hakikî talebelerinin tayınlarını neşriyatıyla mükemmel vermeye başlamış. Âzamî ihlâsı kırmamak için, Risale-i Nur has talebelerine, hususan nafakasını tedarik edemeyenleri tam tamına idare edecek derecede Risale-i Nur’un satılan nüshalarının beşten birisi Risale-i Nur’un hakkı olduğu cihetle, şimdi elli altmış talebesine kâfi sermayesi çıkıyor. Benim (biçare Said’in) içinde hiçbir hakkı yoktur. Yalnız Risale-i Nur’un kıymettar hâsiyeti ve şakirtlerinin şahs-ı mânevisinin kemâl-i sadakati bu mânevî Nur bayramına vesile oldu.
“Şimdi bütün talebelerin fevkinde diyerek değil, benim en yakınımda, hizmetimde olup bir derece tam tarz-ı hareketimi bilenler ve yakından görenler içinde, dört beş adamı mutlak vekil yapıyorum. Ben ölsem veya hayatta şuursuz kalsam, Nurlara karşı hizmetimin tarzını bilerek tam yapabilsinler. Şimdilik Tâhirî, Sungur, Ceylân, Hüsnü ve bir iki adam daha mutlak vekilim olarak vasiyet ediyorum. Şimdi Risale-i Nur’un satılan nüshalarının sermayesi, Risale-i Nur’un malıdır. Said de bir hizmetkârdır. Hayatta tayınını alabilir. Hattâ bugünlerde ölüm bana çok yakın göründü. Ben de altı vilâyette bulunan elli altmış talebeyi iki üç sene Nur sermayesinden tayınını vermek kat’î niyet ederken, belki bazılarını bazı mâniler onları talebelik hizmetinden vazgeçirecek diye vazgeçtim. Şimdi vasiyetimi yazdım.”
Üsttekilerle birlikte düşünüldüğünde, bu mektup-vasiyetten çıkan mânâlar şunlardır:
nVekil ya da varislerin isimleri kısmen değiştiğine göre, Bediüzzaman’ın Risalelerle ilgili bütün yetkisi, vefatından sonra, isimleri verilen ve verilmeyen “talebelere” ait olacaktır.
* İsimleri verilen talebeler, “neşir hizmetinde talebe olarak” diğer talebelerin “fevkinde (üstünde)” değildir.
* Telif gelirinden elde edilecek olan paraların hizmette bulunanlara iaşeleri için nafaka olarak aktarılmasında uzun süreli ya da ömür boyu tahsis söz konusu değildir, “fiilî durum” önemlidir.

YARIN: Risaleler üzerindeki manevî haklar

PROF. DR. AHMET BATTAL

Turgut Özal Ünv. Hukuk Fakültesi Ticaret Hukuku Öğr. Üyesi