Bu sebepledir ki, asırlar boyu irşadı bir görev sayan ve bu konuda gayretler sarf eden pek çok İslâm büyükleri bulunmaktadır. 

Nitekim Cenâb-ı Hak Kur’ân-ı Kerim’de: “Rabbi’nin yoluna (insanları) hikmetle, (Hakkı açıklayan, şüpheleri gideren delillerle, sağlam hüccetlerle) güzel öğütle) ikna edici hitabelerle ve faydalı tabirlerle) dâvet et. Onlarla mücadeleni en güzel (yol) hangisi ise (rıfk ile, nazik bir surette, en kolay tarzı, en meşhur mukaddimeleri ihtiyar ve tercih ile) onunla yap. Şüphesiz ki Rabbin, kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidayete erenleri de çok iyi bilir.”1 buyurarak, insanları doğru yola çağırmanın yollarını bizlere talimde takip edilmesi gereken düstur ve prensipleri ortaya koymuştur.

Hz. Peygamber de (asm) İslâm’a dâvette vaaza ve nasihate büyük önem vermiştir. Vaazın ehemmiyetini ve dindeki yerini tebarüz ettirmek için de: “Din nasihattan ibarettir.”2 buyurmuşlardır. Bu İlâhî emirle birlikte Hz. Peygamberin (asm) hadislerini göz önünde bulunduran İslâm Uleması, vaaz ve irşadı hiçbir zaman ihmal etmeden yerine getirmişlerdir.

Böyle bir konuda yazı yazmaya sevk eden husus, zaman zaman dinlediğim vaizler olmuştur. Vaiz, vaazlarında halkın ihtiyaçlarını en güzel şekliyle tesbit ettikten sonra, o tesbit edilen konuları, İslâm’ın ve müsbet ilmin prensipleriyle, mezcederek beşere takdim etmesi gerekir. Zira hâdiselerin yaşandığı zamanı içerisinde bulunduğu zamana taşıyabilmeli ve çıkış yollarını göstermelidir. Mazideki cereyan eden hâdiseyle derhal alâka kurarak, İslâm’ın koyduğu prensipler ve düsturlar muvacehesinde istikbâle bakabilmeyi vaiz sağlayabilmelidir. Yoksa tarihi hâdiseleri mücerret olarak hatırlamak veya hatırlatmak bir fayda temin etmeyecektir. Onun için hal, mazi ve istikbal diyaloğu mutlaka kurulmalıdır. 

İstanbul’da Fatih Camii’nde vaizleri dinleyen Merhum Bediüzzaman Hazretleri’nin şu tesbiti çok önem arz etmektedir:

“Ben vaizleri dinledim. Nasihatları bana tesir etmedi. Düşündüm. Kalbî kasavetimden başka üç sebep buldum.

Birincisi: Zaman-ı hâzırayı geçmiş zamana kıyas ederek yalnız tasvir-i müddeâyı parlak ve mübalâğalı gösteriyorlar. Tesir ettirmek için; iddia olunanın ispat edilmesi ve hakikatı araştırarak ikna lâzım iken ihmal ediliyor. 

İkincisi: Bir şeyi terğib veya terhib etmekle ondan daha mühim şeyi tenzil edeceklerinden muvazene-i şeriatı muhafaza etmiyorlar.

Üçüncüsü: Belâgatın muktezası olan hale mutabık, yani ilcaât-ı zamana muvafık; yani teşhis-i illete münasip söz söylemezler; güya insanları eski zaman köşelerine çekiyorlar, sonra konuşuyorlar.

Hâsıl-ı kelâm: Büyük vaizlerimiz hem âlim-i muhakkik olmalı, tâ ispat ve iknâ etsin. Hem hakîm-i müdakkik olmalı, tâ muvazene-i Şeriatı bozmasın. Hem beliğ-i muknî yani gereği kadar özlü söz söyleyen olmalı, tâ mukteza-i hal ve ilcaat-ı zamana ve zamanın gereği icabı muvafık söz söylesin. Ve mîzan-ı şeriatla tartsın. Ve böyle olmaları da şarttır.3

Vaiz; ayrıca hem iyi bir psikolog, sosyolog ve aynı zamanda insanları terbiye düsturlarını zamanında ve zemininde öğretmesini bilen fevkalâde bir mürebbîdir. Çünkü, vaiz Hz. Peygamber’in (asm) koyduğu terbiye ve irşat metodlarını iyi anladığı ve anlattığı nisbette muvaffak olacaktır.

Dipnotlar:

1- Nahl Sûresi, 16/125. 2- Nevevî, İmam Muhyiddin; Riyazü’s-Sâlihîn, Daru’l-Kitabu’l-Arabî, Beyrut-Lübnan, s. 98. 3- Nursî, Said; Dîvân-ı Harb-i Örfî, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul-1995. s. 88.