İnsanlarımız  diğer vakitlerde olmasa da, Cuma günü camilerimizi şenlendirmektedir. Vaizlerimiz cemaate dinî mevzularda bilgi vermektedirler. Geçenlerde böyle büyük bir camiye gittim. Caminin içi dışı dolmuştu. Vaiz Efendi dinî bir mevzuyu  yüksek bir ses tonuyla geçmiş  zamandan hikâyeler  anlatarak izah etmeye çalışıyordu. Konuyu mantıkî üslûp ve ispat yerine, farklı cümlelerle tasvirle yetiniyordu. Vaazdan pek tatmin olmadım. Cemaatin de bu işten tatmin olduğunu pek sanmıyorum. Geçmişte aynı durumu diğer değişik camilerde de yaşamıştım.  

Peki yapılan vaaz ve nasihatler niçin istenen manada etkili olamamaktadır? 

Bu mevzunun Üstad Bediüzzaman’ın da dikkatini çektiğini görmekteyiz. 

Bediüzzaman vaizleri dinlediğini, nasihatlerinin kendisine tesir etmemesinin üç sebepten kaynaklandığını ifade etmektedir:

Birinci sebebin; Hocalarımız hazır  zamanı geçmiş zamana kıyas etmektedirler. Tesirli olması için vaaz  konusu iddiayı (dinî mevzuyu) ispat etmeleri gerekirken, tasvir ederek mübalâğalı / abartılı  göstermektedirler. Halbuki eski zaman insanlarında teslim kuvvetliydi. İnsanlar genellikle hocalara itimat ederlerdi. Günümüzde materyalist akımların gelişmesiyle teslim kırılmış, akıl işletilerek sorgulama yapılmakta, inanmak için ispat istenmektedir. Zamanımızda inançsızlık fen ve felsefeden gelmektedir. Bu yüzden zihinler karışıktır. Vaazlarda bu karışıklığı izale edecek ilmî izahlar yerine,  parlak dinî hikâyeler anlatmak cemaati ikna etmemektedir.1

İkincisi ise; Vaizlerimiz, bir şeyi tergip (sevdirme) ve terhip etmekle (korkutmakla), ondan daha mühim  bir şeyi tenzil edeceklerinden (düşüreceklerinden), muvazene-i Şeriatı muhafaza etmemektedirler. Meselâ gıybeti katle / insan öldürmeye eşit, ayakta bevl etmeyi zina derecesinde göstermek, bir dirhem (üç gram) sadaka vermek, Hac sevabına mukabil tutmak gibi muvazenesiz sözler, katil, zina ve Haccın kıymetini düşürmektir.2

Üçüncüsü; Hocalarımız, belâgatın gereği olan mukteza-i hale mutabık, yani zamanın gereklerine uygun, zamanın hastalığına münasip söz söylememektedirler. Sanki insanları eski zamanın köşelerine çekiyorlar ve konuşuyorlar. Halbuki  büyük vaizlerimiz hem muhakkik (araştırıcı) âlimler olmalılar, ta ki sözlerini ispat ve insanları ikna  edebilsinler. Hem de mudakkik, hikmetli söz söyleyen kişiler olmalılar, ta ki şeriatın muvazenesini bozmasınlar. İlim ve fennin hükmettiği günümüzde zamana uygun, insanları ikna eden hatipler olabilsinler. Böyle olmaları şart olduğunu söylemektedir.3

Meselâ kalp hastası olan birine mide ilâcı vermek doğru bir tedavi değildir. Aynen bunun gibi günümüzde insanların kalp hastalığı iman zayıflığıdır. Risale-i Nur’un yaptığı gibi iman takviyesi yapılması gerekirken, tarihten  güzel ahlâka  dair kıssalar anlatmakla yetinmek, nasihatlerde pek tesirli olmayacağı aşikârdır.

Bediüzzaman’a göre vaizlerin  nasihatlerinin tesirsiz olmasının diğer bir sebebi; Ahlâksız insanlara, “Haset etme, hırs gösterme, adavet/ düşmanlık etme, inat etme, dünyayı sevme! Yani ‘fıtratını/yaratılışını değiştir” gibi onlarca yapılamayacak bir teklifte bulunmalarıdır. Halbuki insanlara “Bu duygularınızın yüzlerini hayırlı şeylere çeviriniz, mecralarını/kanallarını  değiştiriniz” deseler daha etkili olurlar. Adavet  ve muhabbet insanın fıtratına dercedilen duygulardan iki tanedir. Her halükârda bu duygular işletilecektir. Bir insana “Dünyayı sevme, kimseye düşmanlık etme” demek pek etkili olmaz. Ama ona “Dünyayı Allah için sev, Müslüman kardeşin yerine zındıklara, inançsızlara, bozgunculara adavet et” dense nasihat daha iyi tesir eder.4 

Sözün Özü: Vaiz ve nasihatçiler yukarıda ifade edilen tarzda nasihat vazifesini eda ederlerse, yani iman ve Kur’ân hakikatlerini Risale-i Nur tarzında izah ederlerse sözlerinin  etkili olacağı kuvvetle ümit edilir.

Dipnotlar:

1- Mektubat, YAN, s. 445.

2- Muhakemat, YAN, s. 53.

3- Divan-ı Harbi Örfi, YAN, s. 88.

4- Mektubat, YAN, s. 46.