Yüce Allah “Rahmetini” anlatmak, “Rahmâniyet” ve “Rahîmiyetini” bildirmek için “Rahman olan Allah size Kur’ân’ı öğretti. İnsanı yarattı ve ona beyanı öğretti” buyurur. (Rahman Sûresi, 55:1-4)
Beyan, anlamak ve ifade etmek demektir.
**
Belâgat, “İlm-i Beyan, İlm-i Meânî ve İlm-i Bedî” denilen temel ilimlerden elde edilen “sözü doğru anlayıp güzel ifade etme ve etkili konuşma” san’atıdır. Batılılar buna “Retorik” adı vermişlerdir.
İslâm bilginleri “Allah kelâmı” olan “Kur’ân-ı Kerîmi” doğru anlayıp, doğru şekilde anlatmak için bu ilme önem vermişlerdir.
**
Doğruyu bulmanın, gerçeği ifade etmenin başlıca temeli doğru anlama, düşünme ve muhakeme etme kabiliyetidir.
Bazı insanlar için “Düşünceleri beş para etmez” denir?
Acaba neden?
**
Gerçeği ortaya çıkaran düşünce ise teemmüllü ve muhakemeli düşüncedir.
Biz bazen düşünmeyi hayal etme ile karıştırırız. Arzularımıza da “fikir” sureti veririz.
Ne diyor Bediüzzaman? “Bazen arzu fikir suretini giyer. Şahs-ı muhteris, arzu-yu nefsaniyesini fikir zanneder.” (Eski Said Dönemi Eserleri, 635; Hutbe-i Şamiye, 150.)
**
İnsanı en çok yanıltan ve aldatan husus acelecilik ve “Genelleme”dir. “Bunların hepsi böyledir” demek, bir genellemedir. Ne buyuruyor Kur’ân-ı Kerîm “Birinin hatası ile bir başkası suçlanamaz.” (İsra Sûresi, 17: 15.)
Bu âyet suçun şahsîliği ile, adaletin ölçüsünü en güzeliyle ifade etmiştir.
**
İnsanı yanıltan bir başka husus da hatalı ikilemdir. Buna “Kıyas-ı Mukassem” denir. Bir konuda pek çok ihtimal varken onları görmezden gelerek meseleyi iki şıkka indirgeyerek birinden birini kabul ettirmeye çalışmaktır.
“Benim gibi düşünmüyorsan, falan gibi düşünüyorsun” demek gibi...
“ -Hayır! Ben üçüncü bir şıkkı tercih ediyorum...”
“ -Ama ben kabul etmiyorum...”
**
Aynı durum ve şartlarda olmayanları birbiri ile kıyaslamak da insanı yanıltan hususların başında gelir.
Bu duruma da “Kıyas-ı Maalfârık” denir.
**
Aklı korumak dinin hukukî amaçlarında birisidir. Zira akıl terazisi dengeyi kaybederse her şeyi yanlış tartar. Doğru düşünce ve fikir ancak muhakemeli ve dengeli akıldan çıkar.
Aklın istikametine “Hikmet” ifratına “Cerbeze” tefritine de “Gabavet” denir.
Hakkı batıl ile karıştırmak gabavettir.
Batılı hak, hakkı batıl göstermek ise cerbezedir.
Hakkı hak, batılı batıl bilmek hikmettir. (İşaratu’l-İ’câz, 46.)
“Kime hikmet verilmişse ona çok hayır verilmiştir.” (Bakara Sûresi, 269.)
Hikmet hidayet, cerbeze ve gabavet ise dalâlettir? **
Yüce Allah din ve imtihan ile çoklarını dalâlete atar ve pek çoklarını da hidayete götürür. Dalâlete attıkları ise ancak fasıklardır.
“ - Fasıklar kimlerdir? Neden onları dalâlete atmaktadır?”
“ – Onların akılları istikametten ayrılmış, ifrat ve tefrit ile hidayetten uzaklaşmışlardır. Allah’a verdikleri sözleri bozmuşlar, akrabalık bağlarını kesmişler ve yeryüzünde fesat çıkarmışlardır. Allah da onları dalâlete atarak cezalandırmıştır.” (Bakara Sûresi, 2: 26-27; İşâratu’l-İ’câz, 358-359, 369-373.)
**
Dinin amaçlarından birisi de akla istikamet ve kalbe nur vermek olduğu için Mücedditler muhakemesini kaybeden ve bozulan akılları yeniden başlarına getirmek için “Mizan-ı Şeriatı” yani “Şeriatın Ölçülerini” göstermiş, ifrat ve tefriti kırmış ve hidayeti ortaya koymuşlardır.
İmam Şârânî “Mizanü’l-Kübrâ” ile Bediüzzaman da “Muhâkemât” isimli eseri ile “Mizan-ı Şeriatı” ders vermişlerdir.
Bediüzzaman’ın “Muhakemât” ve “Münâzarât” isimli eserleri okuyanın aklına istikamet ve nur, kalbine hidayet ve huzur vermektedir.
Aklı olanlara “hakkı hak bilmek ve batılı tanımak” için bu iki eser en güzel bir “Mizan-ı Şeriattır.”
Okuyanlara ne mutlu!