“Şu kâinatta görünen ef’âl ile tasarruf edip icad eden Sâniin, bir muhit ilmi var. Ve o ilim, O’nun Zâtının hassa-i lâzime-i zaruriyesidir; infikâki muhâldir. Nasıl ki güneşin zâtı bulunup ziyası bulunmamak kabil değil; öyle de, binler derece ondan ziyade kabil değildir ki, şu muntazam mevcudatı icad eden Zâtın ilmi, ondan infikâk etsin. Şu ilm-i muhit, o Zâta lâzım olduğu gibi, taallûk cihetiyle her şeye dahi lâzımdır.”1 

İlm-i muhit, her şeyi kuşatan Allah’ın ilmi. İlm-i İlâhî ise, Allah’ın her şeyi kuşatan ilmidir. Aynı zaman da, İlm-i Muhit; kudret-i mutlaka ve irade-i şamile gibi Allah’ın sıfatlarından biridir.

Bunu nereden biliyoruz? Çünkü “Bu kâinatta âsârıyla vücutları muhakkak ve bedihî olan kudret-i mutlaka ve irade-i şâmile ve ilm-i muhit gibi sıfatlar, bütün delâilleriyle, Zât-ı Hayy-ı Kayyûmun hayatına ve vücub-u vücuduna şehadet ederler ve bütün kâinatı bir gölgesiyle ışıklandıran ve bir cilvesiyle bütün dâr-ı âhireti zerrâtıyla beraber hayatlandıran hayat-ı sermediyesine şehadet ederler.”2

Yine, “İlm-i muhit’e, cem-i eşyayı (bütün varlıkları) birden görebilir, ezel ve ebed ortasında bütün hakaiki (hakikatleri) bir anda müşahede eden bir Zatın ilmi de denebilir.”3 

Tanımlardan anlaşılacağı gibi iki tamlama birbirini çağrıştıran anlamlara sahiptir. 

O halde, ‘her şeyi kuşatan Allah’ın ilmi’ ile ‘Allah’ın her şeyi kuşatan ilmi’ ne anlama gelmektedir?

Bu şu şekilde açıklanabilir, “Hiçbir şey(in) Ondan gizlenmesi kabil değildir. Perdesiz, güneşe karşı zemin yüzündeki eşya, güneşi görmemesi kabil olmadığı gibi, o Alîm-i Zülcelâlin nur-u ilmine karşı eşyanın gizlenmesi, bin derece daha gayr-ı kabildir, muhâldir. Çünkü huzur var. Yani, her şey daire-i nazarındadır ve mukabildir ve daire-i şuhudundadır ve her şeye nüfuzu var.”4

Bu paragraftaki, ‘huzur’ kelimesi dikkat çekici anlamları olan bir kelimedir. Zaten Üstad ta hemen arkasından anlamını vermiştir. “her şey daire-i nazarındadır ve mukabildir ve daire-i şuhudundadır (görüş sahasında) ve her şeye nüfuzu var.” Yani, yaratılmışların her biri O’nun (cc) görüş/ilim sahasında ve bilgisindedir. 

Bunu nasıl anlarız?

Etrafımıza baktığımızda, “Bütün zihayata, her birisine lâyık bir tarzda, münasib vakitte, ummadığı yerden rızıklarını vermek, Çünkü rızkı gönderen; rızka muhtaç olanları bilecek, tanıyacak, vaktini bilecek, ihtiyacını idrak edecek, sonra rızkını lâyık bir tarzda verebilir. Hem umum zihayatın, ipham (bilinmeyen) ünvanı altında bir kanun-u taayyüne bağlı olan ecelleri, ölümleri (Çünkü her taifenin, gerçi ferdlerin zahiren muayyen bir vakt-i eceli görünmüyor, fakat o taifenin iki had ortasında mahdud bir zamanda ecelleri muayyendir). O ecel hengâmında, o şey'in arkasında vazifesini idame edecek olan neticesinin, meyvesinin, çekirdeğinin muhafazası ve bir taze hayata inkılâb ettirmesi… Hem bütün mevcudata şamil, her bir mevcuda lâyık bir surette rahmetin taltifatı; bir rahmet-i vasia içinde bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünki mesela zihayatın etfallerini (yavrularını) süt ile iaşe eden ve zeminin suya muhtaç nebatatına yağmur ile yardım eden; elbette etfali tanır, ihtiyaçlarını bilir ve o nebatatı görür ve yağmurun onlara lüzumunu derk eder sonra gönderir ve hakeza... Bütün hikmetli, inayetli rahmetinin hadsiz cilveleri; bir ilm-i muhiti gösteriyor. 5

Dipnotlar:

1- 20 mektup. 2. Makam. Dokuzuncu Kelime.

2- Lem’alar. 737- Sözler. 180 ve 317.

3- Sözler. 708.

4- agy.

5- 20. Mektub'dan.