Dahası, bundan yüz yıl önce yaşananların tesiri, derinden derine günümüzde dahi hissediliyor.

Önce, satır başlarıyla o hadiselerden bir kaç örnek verelim, sonra mahiyetlerini özetlemeye çalışalım. İşte, o unutulmaz 1 Kasımlardan bazıları (Aciptir ki, ilk ikisi aynı gün):

1 Kasım 1918: İngilizler, Mondros Ateşkes Antlaşması’nı ihlâl ederek, tam bir emrivâki (defacto) ile Musul’u işgal etti.

1 Kasım 1918: İttihat ve Terakki Fırkası, son kongresini yapmak üzere toplandı. Hararetli geçen oturumlar neticesinde, partinin feshedilmesi yönünde bir karara varıldı.

1 Kasım 1922: Saltanatın sonu. Osmanlı’nın mukadderatı hakkında Millet Meclisi'nde yapılan görüşmeler sonrasında, Saltanat ile Hilâfet makamının birbirinden ayrılması ve Saltanatın kaldırılması yönünde karar alındı.

1 Kasım 1927: Millet Meclisi’nin açılış merasimi yapıldı. Dört sene evvel Cumhurreisi seçilen M. Kemal, aynı makama tekrar seçildi.

1 Kasım 1928: Arapça-Farsça yazılı bilumum harf ve sayılar yasaklandı. Yeni alfabenin ise, Osmanlıca yerine Lâtince olmasına karar verildi. Lâtin harflerinin kabulüne dair kànun, Meclis'in açıldığı ve geçen yıl M. Kemal'in ikinci kez cumhurbaşkanlığına seçildiği aynı gün kabul edilmiş oldu.

Komitacı İttihatçılar

1 Kasım 1918’de kendi kendini fesheden İttihat ve Terakki Fırkası’nın elebaşıları da gizlice yurdu terk etmeye başladı.

Jön Türkler'in asker ağırlıklı kanadı olan İttihat-Terakki, 18 Ekim 1908'de yaptığı kongrenin ardından "cemiyet" olmaktan çıkarak partileştiğini ilân etmişti.

Bu tarihten itibaren tam 10 yıl müddetle devleti idare etmeye koyulan ve ülkenin mâkus mukadderatında en tesirli role sahip olan İttihat ve Terakki Fırkası’nın son kongresi yaklaşık 3-4 gün kadar devam etti.

Parti kapandı ve tepe yöneticileri dağıldı ise de, yine bir bakiyesi kaldı. Geriye kalanlar, 9 Kasım günü Teceddüt Fırkası ismiyle yeni ve fakat ölü bir parti daha kurdu.

Musul’un işgali

Birinci Dünya Savaşı’nın nihayetine kadar, yani son güne (30 Ekim 1918) kadar da Osmanlı hâkimiyeti altında bulunan Musul, tıpkı savaş sonrası işgale uğrayan İzmir, İstanbul, Adana, Urfa, Maraş... gibi Misâk-ı Millî sınırları içinde olan bir vilâyetimiz idi.

İşte, ismi geçen diğer Anadolu şehirleri nasıl haksız ve hukuksuz bir şekilde işgal edildiyse, Musul şehri de 1 Kasım günü (1918) aynı âkıbete uğradı. Ne var ki, Millî Mücadele sürecinde kurtarılamayan yer, maalesef Musul vilâyetimiz oldu.

Arapça-Farsça yasaklandı

Meclis eliyle çıkartılan 1 Kasım 1928 tarihli bir kànunla, Arapça yazılan bilumum harf ve sayılar yasaklandı. Yeni alfabenin Lâtince olmasına karar verildi. Böylelikle, yaklaşık bin yıldır gelişerek devam eden bir gelenek bir gün içinde yıkılmış oldu. Zira, yıkmak kolay.

Cumhuriyet gazetesi, daha harf kànunu çıkmadan evvel bazı haber ve yazıları Lâtin harfleriyle neşretmeye başladı. Gazetenin 15 Eylül’deki yorumlu manşet haberinde Latince olarak şu ifadeler yer alıyor: "Gàzi Hazretleri Samsun’u şereflendirdiler. Sarık ve cüppe ile muvaffak olmanın imkânı yoktur. Artık medeni bir millet olduğumuzu cihana ispat ettik."

Millet Meclisi’nde 1 Kasım 1928'de kabul edilen söz konusu kànun, 2 gün sonra yürürlüğe kondu ve böylece bin yıllık yazılı tarih, kültür, medeniyet, ilim, irfan birikimi, bir günde adeta yerlebir edildi. 

Bu tarihten sonra Arapça harfler bütünüyle yasaklandı ve Lâtince alfabe kullanma mecburiyeti getirildi. Meclis'in kararıyla başlatılan bu kaskatı uygulama, yaklaşık yarım asır sürdü. Şimdiki durum ise, o zamanki durumdan çok farklı bir noktada.

* * *

Üstad Bediüzzaman, 1935’teki Eskişehir Mahkemesi’nde, Latince’nin kabulünden ziyade, Kur’ân harflerine yasak getirilmesine şu sözlerle itiraz ediyor: Lâtin harflerinin kabulü değil; belki, Kur’ân hurûfunun dersinin men’ine yirmi sene evvel bir mahrem risâlede itiraz etmişim.