Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk, Alamut Kalesi eşkıyası (Haşhaşîlerin lideri) Hasan Sabbah’ın bir militanı tarafından, yemek esnasında vurularak şehit edildi. (14 Ekim 1092)
Kuvvetli bir rivâyete göre, cinayet şu şekilde işlendi:
Haşhaşilerin elindeki Alamut Kalesi kuşatılmıştı. Sultan Melikşah’ın (S. Alparslan’ın oğlu) Veziri Nizamülmülk, muhasaraya nezaret ediyordu.
Vezir, o gün hamamdan çıkıp yemeğe oturduğu esnasında, ortaya iki adam çıktı. Onlardan biri, sıradan bir vatandaş olarak “şikâyetini bildirmek üzere” vezirle görüşme talebinde bulundu.
Demek, o sırada güvenlikten sorumlu kişilerin de basireti bağlanmış olacak ki, buna kontrolsüz şekilde izin verdiler.
Sofradaki Nizamülmülk'e yaklaşan bu kişi, koynunda sakladığı bıçakla aniden saldırıya geçti ve Selçuklunun o nâmdar vezirini oracıkta şehit etti.
Nizamülmülk, Fars asıllı bir Sünnî âlimi ve siyasetçisi idi. Onu katlettiren Hasan Sabbah da Fars asıllı olarak biliniyordu.
Kendisine bağlı Haşhaşiler tarikatını kuran ve her tarafa sokulabilen militanlar yetiştiren Hasan Sabbah’ın dinî bağlantısı, sapkın bir tarikat (veya mezhep) olarak kabul edilen Batınî-İsmailî damarıyla, kökü tâ Asr-ı Saadetteki Haricîlere kadar gidip dayanıyor. Bugünkü El-Kaide ve IŞİD gibi akımların da onlara benzer bazı yönleri var.
* * *
Bir müddet Gazne Devleti’nin de hizmetinde bulunan Nizamülmülk, bilâhare Selçuklu Hükümdarı Sultan Alparslan’ın hizmetine girdi. Ardından, oğlu Sultan Melikşâh’ın vezirliğini yaptı.
Sultan Alparslan (vefatı 1072) ile Vezir Nizamülmülk, yirmi yıl arayla benzer bir akıbetle gittiler.
Nizamiye ve Siyasetnâme
Vezir Nizamülmülk'ü tarihin altın sayfalarına nakşeden, onun unutulmaz iki meziyeti var.
Kısaca, onlardan söz edelim.
BİRİNCİSİ
“Nizamiye Medreseleri” adı altında, Selçuklu hakimiyeti altındaki pekçok şehirde ilim-irfan merkezlerinin kurulmasına öncülük etti.
Bunların içinde en meşhûr olan Bağdat'taki Nizamiye Medresesi’nin başına Tûs’lu İmâm-ı Gazâli'yi (1058-1111) tayin etti.
Nizamiye Medreseleri, Büyük Selçuklu ülkesinde olduğu gibi, Anadolu Selçuklu Devleti’ndeki medreselere de öncü oldu ve örnek teşkil etti.
İKİNCİSİ
Nizamülmülk, yaklaşık dokuz asırdır okunan, okutulan ve sayısız devlet adamının ondan istifade ettiği “Siyasetnâme” isimli eserin sahibidir.
“İlm-i Siyaset” açısından kaynak bir eser mahiyetinde olan Siyasetnâme, aynı zamanda tecrübelerden süzülmüş bilgileri ihtiva ediyor. İşte, tecrübeye dayalı o bilgilerden bir misâl:
Hindistan Fatihi Gazneli Sultan Mahmud, hayatı boyunca Hindistan üzerine düzenlemiş olduğu 17 seferin tamamında zafer kazandı.
Onun bu muzafferiyetinin sebeplerini tahlil eden Nizamülmülk, Siyasetnâme isimli eserinin 24. Faslında bu hususla ilgili olarak şunları ifade eder: “Sultan Mahmud’un Türk, Horasanlı, Arap, Hindu, Gurt, Deylemî, Gürcü ve Fars çobanları gibi her cins ve kavimden askeri vardı. Seferde, her gece her soydan birine yatakhane bölümüne gidip kendi kavminden olan grubu kontrol etmesini bildirmişti. Hiçbir kavim diğerinin korkusundan sabaha kadar yerinden kıpırdayamazdı. Gündüz, savaş varsa, her kavim harb düzenine girerdi. Muharebe anında ‘Filân kavim gevşeklik gösterdi; beceriksizdir’ diye utanmamaları için çalışırlardı. Hepsi bir diğerinin fevkine çıkmağa gayret ederdi. Harb adamlarının kaidesi, fedakârca savaşarak maddî-mânevî terakkiyata kavuşmak olduğu için, elini silâha atan, muhalif askerleri mağlûp etmeden geriye adım atmazdı. Bu düsturdan, bu muzaffer askere kimse mukavemet edemez, etraftaki bütün ordular o pâdişâhtan korkarak fermânına itaat ederlerdi.