İlk ismi "Şûrâ-yı Devlet" olan Danıştay, en eski kurumlarımızdan biridir. 1868 senesinin 1 Nisan’ında resmî kuruluşu tamamlanmış olup, aynı yılın 10 Mayıs günü de resmî olarak açılış merasimi yapıldı.
Evet, Cumhuriyet döneminin başlarından (1924) itibaren Danıştay ismini alan Osmanlı Devlet Şûrâsı, Sultan Abdülaziz'in de iştirak etmiş olduğu bir büyük merasimle açıldı ve aynı gün (10 Mayıs 1868) ilk toplantısını da gerçekleştirmiş oldu..
Padişah, açılış merasiminde irad ettiği nutkunda, Şûrâ'nın kuvvetler ayrılığı esasına göre teşkil edildiğini ve dili-dini ne olursa olsun, bu meclisin bütün Osmanlı milletlerini temsil ettiğini söyledi.
Kendi bölgelerinden Eyalet Meclisi tarafından seçilerek gönderilen Şûrâ-yı Devlet üyeleri, bugünkü Millet Meclisi ile Danıştay üyelerinin görmüş olduğu bazı hizmetleri aynı anda görmekte idiler.
Bu üyelerin, devletin hem hukukî, hem de idarî işleriyle ilgilenmek ve dolayısıyla bakanlar kuruluna yardımcı olmak gibi bir mükellefiyetleri de vardı.
*
Birinci Meşrûtiyet, her ne kadar 1876'da ilân edildiyse de, esasında ilk meşrûtî hareketlerden birinin tâ 1868'de gün yüzüne çıktığını söylemek mümkün.
Nitekim, yerli ve yabancı bazı tarihçiler, bu şûrâ için "İptida Meclis-i Mebûsan" tâbirini kullanmışlar ve bunun Osmanlı'da çok önemli bir demokratik açılım hareketi olduğuna dair bazı değerlendirmelerde bulunmuşlardır.
İlk başkanlığını Mithat Paşa’nın yapmış olduğu Şûrâ–yı Devlet, esasında daha sonraki hukukî ve siyasî gelişmeleri ciddî şekilde etkilemiş, bir bakıma öncülük etmiştir.
Mithat Paşa, bazı ihtirasları olmakla beraber, onu yakından tanıyan ve hakkında araştırma yapanların da ittifakıyla, fevkalâde kapasiteli, cevval, girişken ve bilgili bir devlet adamıdır.
Sultan Abdülaziz'in tahttan indirilmesi ve akabinde katledilmesi hadisesinde onun da dahlinin bulunduğuna dair düşünce ve kanaatleri bir yana koyarak bakıldığında, Mithat Paşa’nın ayrıca daha bir dizi hizmete katkıda bulunduğu, hatta öncülük ettiği görülür. (Meselâ, Memleket Sandığının kurulması ve ilk Anayasanın hazırlanması gibi.)
Bu vesileyle, onu biraz daha yakından tanımaya çalışalım: Bakalım, kimdir bu Mithat Paşa?
*
Mithat Paşa, 1822 yılı sonlarında İstanbul’da doğdu. Rusçuklu Mehmed Eşref Efendi’nin oğludur. Asıl adı Ahmet Şefik idi. “Övülen” mânâsındaki Mithat ismi, Divân-ı Hümayun Kalemi dairesinde görev yaparken amirleri tarafından kendisine verildi.
Aile geleneği icabı Bektaşiliğe intisap ettiği ve Antakya Alevilerinden diye bilinen bir hanımla evlendiği rivâyet edilir. Çocukluğunu İstanbul'da ve babasının memuriyeti icabı bulunduğu Vidin ve Lofça'da geçirdi.
Babasının da yardımıyla, özel eğitim gördü. Arapça, Farsça, biraz da Fransızca öğrendi. 1834'te Divan-ı Hümayun Kaleminde vazife aldı. Burada kendisine "Midhat" mahlâsı verildi.
Bu mahlas, zamanla onun için öncelikli ve özellikli bir isim haline geldi.
*
Midhat Paşa, Sultan Abdülaziz (1861-76) devrinde devamlı şekilde savunduğu reform politikalarıyla tanınmış ve iki defa da sadrazamlık yapmış önemli bir şahsiyettir.
Onun her vesileyle Anayasanın hazırlanıp yürürlüğe konulmasını istediği, meşrûtiyet idaresini savunduğu, hatta zaman zaman cumhurî sistemden medihkârane söz ettiği ifade ediliyor.
Mithat Paşa, 1876'da Abdülaziz'in tahttan indirilmesi ve hemen katledilmesiyle sonuçlanan darbe faaliyeti içinde bulunduğu, bilâhare kurulan Yıldız Mahkemesi’nde karara bağlandı.
Mahkeme kararına göre, Mithat Paşa’nın idamı gerekiyordu. Ancak, Sultan II. Abdülhamid, bu cezayı önce müebbed hapse çevirdi, ardından da onu Taif Zindanına gönderdi.
Şaibeli ölümü de orada gerçekleşti. Daha sonraları, mezarı Türkiye'ye nakledildi ve itibarı iade edilmesi kararlaştırıldı.