BUzun yıllardan beri birbiriyle çok yakın bir ilişki içinde olan Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasında ne tam bir kopuş oluyor, ne de istikrarlı bir uyum hali yaşanabiliyor.
Bununla beraber, ağırlıklı şekilde bizim aleyhimizde olmak üzere zaman zaman çok ağır faturalara mâruz kaldığımız da acı bir gerçek. Yakın tarihte ve özellikle Kıbrıs meselesinden dolayı...
Bu meselede, ilk büyük kriz 3 Haziran 1964 zuhîr etti. İkinci ise, o tarihten tam on yıl sonra, yani Temmuz 1974’te.
Şimdi, bu iki hadisenin gelişme seyrine şöyle kısaca bir nazar gezdirelim.
* * *
Evet, Türkiye ile ABD arasında şimdiye kadar doğrudan hiç savaş hali olmadı. Ancak, zaman zaman ciddî krizler yaşandı. Siyasî, askerî veya iktisadî açıdan yaşanan bu krizlerin birincisi, 1964 yılı Haziran'ında Kıbrıs meselesiyle ilgili olarak ortaya çıktı.
Türkiye'nin Kıbrıs'a askerî müdahale teşebbüsü sebebiyle, ABD Başkanı Johnson ile Başbakan İsmet Paşa arasında sert üsluplu mektuplaşmalar oldu. Ne var ki, o mektuplaşmaların hemen ardından, İsmet Paşa ABD Başkanının özel uçağıyla o ülkeye giderek ikili görüşmelerde bulundu.
Ama, yine de Kıbrıs meselesi bir çözüme kavuşturulamadı. Konu, düğüm bağlamaya devam etti. Nitekim, aradan tam on yıllık bir süre geçti ki, bu kez Kıbrıs'ta (1974) kanlı bir savaş çıktı. Bu sebeple, ABD ile kriz yeniden yaşandı. Türkiye'ye ciddî bir ambargo uygulamasına gidildi.
Son yıllardaki krizler ise, Kuzey Irak ve Suriye meselesinden çıktı. Hakaretli "Çuval hareketi"nden sonra, ABD uçakları Türkiye'nin hava sahasını ihlâl eden uçuşlar yaptı. Daha sonraları ve günümüzde de, Türkiye'nin teröre karşı yapmayı düşündüğü sınır ötesi askerî harekât plânlarına müdaha etme, hatta bozma cihetine gidiyor. Haliyle, bu ve benzeri durumlar, Türkiye ile ABD'yi bazen karşı karşıya getiriyor. Çünkü, o topraklarda o ülkenin askerleri var ve kendilerini bütün Ortadoğu’da söz hakkı olan bir kuvvet olarak görüyorlar.
Peki, zaman zaman daha bir şiddetlenen gerilim havası, savaş ihtimalini doğuracak bir Türkiye-ABD krizine dönüşür mü?
Bunu hiçkimse temenni etmez ve etmemeli. Harp belâsı ile düşmanlık hissinin kabartılması, hiçbir ülkeye fayda sağlamaz. Her iki tarafa da zarar üstüne zarar olur. Buna kolay kolay meydan verilmez.
Mektup teatisi
Şimdi de, vaktiyle Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasında yaşanmış olan Kıbrıs krizinde, karşılıklı olarak teati edilen iki mektubun muhtevasını kısaca sizlere takdim etmek istiyoruz. (Gizlenen mektuplar, iki sene sonra Hürriyet yayınlandı.)
Önce, 4 Haziran 1964 tarihli Başkan Johnson'un mektubundan bazı pasajlar:
Sayın Bay Başbakan (İnönü),
Türkiye hükümetinin, Kıbrıs'ın bir kısmını askerî kuvvetle işgal etmek üzere müdahalede bulunmaya karar vermeyi tasarladığınız hakkında büyükelçi Hare vasıtasıyla sizden ve dışişleri bakanınızdan aldığım haber, beni ciddî surette endişeye sevketi.
En dostane ve açık şekilde belirtmek isterim ki, geniş çapta neticeler tevlit edebilecek böyle bir hareketin Türkiye tarafından takip edilmesini, hükümetinizin bizimle evvelden tam bir istişarede bulunmak hususundaki taahhüdü ile kabili telif addetmiyorum. Büyükelçi Hare, görüşlerimi öğrenmek üzere birkaç saat tehir etmiş olduğunuzu bana bildirdi.
Yıllar boyu Türkiye'yi en sağlam şekilde desteklediğini ispat etmiş olan Amerika gibi bir müttefikin, bu şekilde neticelere olan tek taraflı bir kararla karşı karşıya bırakılmasının, hükümetiniz bakımından doğru olduğuna hakikaten inanıp inanmadığınızı sizden sorardım. Binaenaleyh, böyle bir harekete tevessül etmeden önce, Birleşik Amerika Devletleri ile tam istişarede bulunmak mesuliyetini kabul etmenizi hassaten rica etmek mecburiyetindeyim. (...)
(Devamı var)