Birbirinden farklı zamanlarda, ancak yılın aynı günüyle doğrudan bağlantısı olan iki mühim siyasî hareket var.

Bunlardan birincisi, İttihat-Terakki hareketi olup 3 Haziran 1889’da teşekkül etti.

Diğeri ise, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olup 3 Haziran 1925’te kapatıldı.

Bu iki siyasî oluşum arasında, ayrıca bir isim benzerliği var: “Terakki” tâbiri.

İttihat ve Terakki, Osmanlı’nın son demlerinde ortaya çıkıp şekillendi. Kendisiyle birlikte Osmanlı’nın da sonunu hazırladı.

Terakkiperver ise, Cumhuriyet’in ilk yıllarında ortaya çıkan anamuhalefet partisi hüviyetindedir. Bu ilk muhalefet hareketinin sonunu ise, tek parti zihniyetinin temsilcileri olan jakoben Kemalistler getirdi.

Şimdi de, bu iki siyasî hareket ile ilgili gelişmelerin seyrine bakalım.

İttihat-Terakki Cemiyeti

Osmanlı’nın son on yıllık (1908–1918) tarihinde büyük rol oynayan İttihat ve Terakki Cemiyeti, gizli bir şekilde kuruldu.

Başlangıçta, yani 3 Haziran 1889’da "İttihad-ı Osmanî" ismiyle  teşkil olunan İttihat-Terakki, zaman içinde isim ve mahiyet değiştirerek, nihayet vatan ve milletin mukadderatına hükmedecek bir duruma geldi. 

Sonrasında ise, isim itibariyle tarihe karıştı; ancak, fikir ve siyaset sahasında bırakmış olduğu tortular başkalaşarak tâ günümüze kadar devam edegeldi. Misâl, Halk Fırkasının ilk kurucuları ile etkili aktörlerinin tamamına yakını eski İttihatçıdır.

Kurucuları arasında İbrahim Temo, İshak Sukûtî, Abdullah Cevdet ve Şerafettin Mağdumî gibi şahısların bulunduğu bu cemiyetin sonraki meşhûr yöneticileri, Talât, Cemal, Enver Paşalar ile Ahmet Rıza, Dr. Nâzım ve Ziya Gökalp gibi asker-sivil kişiler olmuştur.

Cemiyetin siyasî gücünü en çok kullanan kişi Talat Beydir. Zira, Sultan II. Abdulhamid'i Meclis kararıyla tahttan indirtenlerin de, Tehcir Kànunu çıkarttıranların da başında yine bu kişi geliyor. Ayrıca, onun hem mason, hem dönme olduğuna dair iddialar var.

İttihat-Terakki Cemiyeti’nin mensupları, 1902'de ve bilhassa Meşrûtiyetin ilân edildiği 1908'de ciddî bir ayrışma yaşadı. Ayrılanlar farklı yönlere giderken, kalanlar tam bir dikta sistemi ile komitacılığa girdi.

On yıl müddetle Osmanlı ülkesini "şiddetli istibdat" yöntemiyle idare eden İttihatçıların idareci kadrosu, I. Cihan Harbi’ndeki mağlûbiyetten sonra yurdu terk ederken, onların bakiyesi ise, kendilerini kamufle ederek Cumhuriyet idaresinin kilit noktalarına yerleşti.

Terakkiperver Fırkası

Eski İttihatçı kadro işbaşına geldikten ve ülkenin yönetimini ele geçirdikten sonra, öyle bir rejim kurdular ki, eski komitacı İttihatçılara bile rahmet okuttular. Öyle ki, eski dâvâ arkadaşları ve Millî Mücadele’nin kahramanları olan Kâzım Karabekir, Refet Bele, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy ve Dr. Adnan Adıvar (Halide Edip) gibi mühim şahsiyetlerin vücudunu bile ortadan kaldırmak istediler.

Halk Partisi’nde birleşen bozuk İttihatçıların bakiyesi, kendilerine muhalif olan ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı (TCF) kuran kadroya karşı 1925'te harekete geçti ve çok vahşî bir yöntemle onları diskalifiye etmeye çalıştı. Önce, henüz bir yılını bile doldurmayan partilerini (TCF'yi) kapattılar. (3 Haziran 1925) Ardından, TCF mensuplarını kanlı Şeyh Said hadisesiyle irtibatlandırarak, onların şeref ve haysiyetlerini kırmaya çalıştılar.

Bu da yetmedi, Karabekir ve arkadaşlarını bir yıl sonra vukua gelen muhayyel "İzmir Sûikastı"yla irtibatlandırarak onları İstiklâl Mahkemesi mârifetiyle idam etmek istediler. Nitekim, bazıları idam edilirken, ipten dönenler ise çeşitli cezalara çarptırıldı.

Halkçılara inkılâp eden İttihatçılar, 1950'ye kadar başka herhangi bir muhalif harekete hayat hakkı dahi tanımadılar.