İnsanın cüz-i iradesinin yetersizliğinden bahseden bu âyetten Mutezîle ve Cebrîye kendi görüşlerine delil çıkarır iken, Ehl-i Sünnet, onların farklı yorumlar yaptığı bu âyette istikamet ve istikrar bulmaktadır.

Kulun istediği şeyin yaratılabilmesi için, yapmak istediği fiil, Cenâb-ı Hakk’ın muradı ve koyduğu kanunlar istikametinde olmalıdır. Eğer kul olmasını ister, fakat Cenâb-ı Hak o şeyin meydana gelmesini istemezse, onu yaratmaz. Yani, Allah, insanın yapmak istediği her şeyi yaratmaz. Bunu şöyle anlayabiliriz. Âyet mucibince “Kul Rabbinden duâ ve talep eder.” Rabbi mutlaka cevap verir. Duâsının kabulü ise hikmete tabidir. Evet, cevap vermek ayrıdır, kabul etmek ayrıdır. Kulun istediğinin ya aynısını verir ya da daha evlâsını verir veya hiç vermez.

Bediüzzaman, tesbit ettiği hakikati, âyetin engin mânâsına dayanarak şöyle ifade eder: “İnsan her ne kadar fail-i muhtar (kendi istek ve iradesiyle iş gören) ise de, fakat “Allah dilemedikçe siz hiçbir şeyi isteyemezsiniz” âyeti sırrınca, meşiet-i İlâhiye (Allah’ın muradı) asıldır, kader hâkimdir. Meşiet-i İlâhiye, meşiet-i insaniyeyi (insanın dilemesini) geri verir, Kader gelince, gören göz görmez olur hükmünü icra eder. Kader söylese, iktidar-ı beşer konuşmaz, ihtiyar-ı cüz’î susar.”1 

“Her şey kader ile takdir edilmiştir.”2  Evet, insan her ne kadar fiillerinde ihtiyar sahibi de olsa, Allah’ın dilemesi asıldır.“ ...Allah, kime hidayet verirse o doğru yolu bulmuştur. Kimi de saptırırsa, artık sen onu doğru yola eriştirecek bir yardımcı bulamazsın.”3 

Her çeşit tedbiri almamıza rağmen öyle hâl oluyor ki basiretimiz bağlanır, nutkumuz tutulur ve olacak olduktan sonra elimiz de dilimiz de çözülür. Ama bu esnada kader de hükmünü icra eder, iktidar-ı beşer konuşamaz, susar.

Evet; “Allah kader ve kazasını gerçekleştirmek istediğinde onlar hakkında kader ve kazası yerini buluncaya kadar akıl sahiplerinin akıllarını alır. Hükmü gerçekleşince geri iade eder. Onlar da pişmanlık duyarlar.” 4

Bedir’in en dehşetli anında Resulullah’ın (asm) attığı veya attırıldığı ve bir mu’cize olarak oklarının istisnasız hepsinin hedefi vurması ve ayrıca aynı okların defalarca kullanılarak isabet ettirilmesi hakikati ile Habibinin (asm) şahsında ümmete verilmesi istenen ders bu âyetin sırrında saklıdır. 

Asker sevki konusunda deha sahibi olan Hz. Ömer (ra), Medine’den bir aylık mesafedeki kumandanı Sâriye’ye arkasını dağa vermesini emrederken, hemen dibindeki katili Firuz’u “Nasıl keşfedemedin?” diyenlerin alacağı cevap bu âyetin sırrında saklıdır. 

Ne idi bu sır veya sırlar? Cevab 17. Söz’den: “Cüz-î ihtiyarîden dahi vazgeçip, irade-i İlâhiyeye işini bırakıp, kendi havl ve kuvvetinden teberrî edip, Cenâb-ı Hakk’ın havl ve kuvvetine iltica ederek, hakikat-i tevekküle yapışmaktır” Kötülüklerden uzaklaşmak ve iyiliğe yönelmek, ancak Allah’ın yardımıyladır. Güç ve kuvvet, ancak Allah’a mahsustur.

“Hiçbir şey hakkında, “Yarın bunu muhakkak yapacağım” deme. Ancak “İnşaallah” deyip Allah’ın dilemesi şartına bağlarsan müstesnadır.”5 

Dipnotlar: 1- Mektubat, 87-88. 2- Mesnevî-i Nuriye, 208. 3- Kehf Sûresi. 18-17. 4- Cami-üs Sağir, 1-142. 5- Kehf 18-24.