Akıl, zekâ, zihin, dimağ çoğu kez eş anlamlı olarak kullanılsa da aralarında nüans farkları vardır.

Lemaat Risalesi’nde öğrendiğimize göre dimağ; hakkı batılı, doğruyu yanlışı, zararı ve menfaati temyiz ve tefrik eden ve bunu fikir olarak kalbe ulaştıran ana damar, kalbi besleyen ve şekillendiren iç ve dış etkenlerdir.

Dimağın da mertebeleri vardır.

Tahayyülden itikada giden gelişim şu aşamalardan geçtiğini öğreniyoruz.

1- Tahayyül: Hayal etmek, bir şeyi önce zihinde canlandırmak; düşüncenin ilk işlem ve ham hâli.

2- Tasavvur: Bir şeyi zihinde şekillendirmek, tasarlamak. Hayal edilen tabloların biraz daha işlenmiş ve şekillenmiş hali.

3- Taakkul: Düşüncelerin hayal ve tasvir aşamasından çıkıp akıl odasında değerlendirildiği aşama. Aklın hayal ve tasvirleri alıp incelediği. Tahkik edip daha da müşahhas/somut bir veri haline dönüştürdüğü kısım.

4- Tasdik: Fikir veya düşüncenin hayal, tasvir ve akıl edilme aşamasından geçip onaylandığı ve doğru telâkki edildiği aşamadır. Bu aşamada akıldan ziyade kalp hükmeder.

5- İz’an: Basiret, anlayış ve teslim olup kabul etme aşaması. Bir şeyin hakkaniyetine ve doğruluğuna kalp ve akıl ile beraber karar vermek.

6- İltiza: Bir şeyi kendine lâzım kılma, icrasına cehdettiği şeyi kendi üzerine vâcip ve zorunlu kılma hali. Doğruluğuna inanmak ve kabul etmek, taraftarlık.

7- İtikad: Bir şeyi kalp ile tasdik, dil ile ikrar etmek. Bu aşamada fikirler ve düşünceler inanç haline gelmiştir.

Hz. Üstad bu bilgi basamaklarındaki haleti/durumu da şöyle sıralıyor:

Tahayyül’deki halet: Safsata (boş, asılsız, temelsiz)

Tasavvur’daki halet: Bibehre (kısmetsiz, payı olmayan, nasipsiz)

Taakkul’daki halet: Bitaraf (tarafsız)

Tasdik’deki halet: İltizam (kendi için gerekli sayma; gerektirme) 

İz’an’daki halet: İmtisal (belli bir örneğe benzemeye çalışma, örnek alma, bir örneğe göre davranma)

İltizam’daki halet: Taassup (Bir düşünceye, bir inanışa aşırı ölçüde bağlanıp ondan başkasını düşünememe durumu, bağnazlık)

İtikad’daki halet: Salabet (Metanet, katılık, peklik, dayanma, sağlamlık. Mukaddesatı korumak hususunda cesaret, metanet ve sebat gibi sıfatlarla muttasıf olmak. Zıddı: Lâübalilik)

Buna göre  tahayyül ve tasavvur arzu aşamasıdır. Taakkul ve tasdik düşünce aşamasıdır. İz’an ve iltizam fiil, eylem, aktivite aşamasıdır. İtikad ise sürekli irade aşamasıdır.

İnceleme ve anlamak için böyle mertebelere ayrılsa da; biz bu aşamaları birden yaşayıp idrak ederiz. En doğrusunu insanı ve kâinatı yaratan Allah bilir.