Bu dört bürhanın ana başlıkları şunlardır:

RABBİMİZİ BİLDİREN DÖRT DELİL

“Birinci Bürhan: Risalet ve İslâmiyetle mücehhez olan ‘hakikat-ı Muhammediye’dir…

İkinci Bürhan: Kâinat kitabıdır.

Üçüncü Bürhan: Kur’ân-ı Azîmüşşandır.

Dördüncü Bürhan: Vicdân-ı beşer denilen fıtrat-ı zîşuurdur.”

İlk üç bürhan harici, afakî iken; dördüncü bürhan olan vicdan enfûsidir. İç âlemimize aittir.

“Gizli bir hazine olan Yüce Yaratıcı, bilinip tanınması, sevilip ibadet edilmesi için” kâinatı, âlemleri ve insanı yarattı. Dış dünyada bütün eserleri O’nun varlık ve birliğine şahitlik yaparken; iç dünyamızdaki kalp ve vicdan da hariçten gelen bilgileri iç âlemde tasdik ederek bu şahitliği destekler. 

VİCDAN KENDİ YARATICISINI UNUTMAZ

‘Nefsini bilen Rabbini bilir.’  Bozulmamış, kesrette boğulmamış bir kalp ve vicdan ancak O’nu bilip tasdik etmekle, O’nu anıp O’na güvenmekle tatmin olur.

Nur Külliyatı’nın birçok dersinde vicdan üzerinde önemle durulmuş ve derin tahliller yapılmıştır. 

Ana başlıklarıyla birkaçını hatırlayalım:

“Demek her vicdanda şu nokta-i istinad ve nokta-i istimdat cihetinde iki küçük pencere, Kadîr-i Rahîmin bârigâh-ı Rahmetine açılır, her vakit onunla bakabilir.”

“Akıl tatil-i eşgal etse de nazarını ihmal etse vicdan Sanii unutmaz.”

”Akıl görmezse de fıtrat görüyor. Vicdan nezzardır, (bakan, seyreden) kalp penceredir.”

“Fıtrat ve vicdan akla bir penceredir, tevhid şuâlarını neşreder.”

Manevî kalbi besleyen iki ana damardan birisi dimağ, diğeri ise vicdandır.

VİCDANIN UNSURLARI

Vicdan Esma-i İlâhiyenin açığa çıktığı derin duyguların merkezidir. Akıl unutsa bile vicdanda Yaratıcıyı unutmayan bir inanç geni vardır. Elektrik kesilse bile bilgisayarda bazı programların içten içe çalışması gibi. Bediüzzaman vicdanı daha yakında tanımamız için unsurlarını da bildiriyor. 

Vicdanın dört elemanı ve bunların nihaî gayesi şunlardır:

1- Zihin: Zihnin gayesi Marifetullahtır. Allah’ı bilme ilmidir.

2- İrade: İradenin gayesi İbadetullahtır. Allah’ı bildikten sonra O’na ibadet etmektir. 

3- His: Hissin gayesi Muhabetullahtır. 

4- Lâtife-i  Rabbaniye: Lâtifenin gayesi ise Müşahedetullahtır. O’nun eserlerine, kudretine, ilmine bakıp şahit olmaktır.

Bu dört unsurun birlikte zevk edilmesi bilginin hakkalyakin derecesidir. İdeal olan her duygu ve cihazın veriliş gayesine uygun işletilmesidir.