“Evet, gurur ile insan maddi ve manevî kemalât ve mehasinden (güzelliklerden) mahrum kalır.”1 Gururlu insanların çalışmalarında, gayret ve faaliyetlerinde daima bir menfaat ve riya kokusu bulunduğu için yüce dinimiz gururu kerih görmüş ve insanları sık sık ikaz etmiştir: “Yeryüzünde böbürlenerek dolaşma. Çünkü sen (ağırlık ve azametinle) ne yeri yarabilir ne de dağlarla ululuk yarışına girebilirsin.”2 Ayetteki ikaz insan için ne kadar manidar. 

Âlimler, insanların acizliğini, fakirliğini hatta çaresizliklerini nazara vererek gururlu ve enaniyetli olmanın boşluğunu, lüzumsuzluğunu anlatmışlardır. Gurur, kibir, riya, şöhret ve gösteriş gibi davranışların bir kalp hastalığı olduğu insanları, kendi enaniyetine köle, kul yaparak isyana, inkâra, dalelete hatta firavunluğa sürüklediği anlatılmaktadır.

İnsanlar arasında gururlu ve kibirli olanlar sevilmez ve boş başağa benzetilir. Şeytanın gururu yüzünden lanete uğradığı; onun yolundan gidenlerinde aynı akıbette uğratılacağı ayet ve hadislerle izah edilmiştir. İslam âlimlerince gurur ve kibrin insan manevîyatını kemirip yok eden bir kurt olduğu; gururun terk edilerek onun yerine tevazu ve mahviyetin yerleştirilmesi tavsiye edilmiştir.

Selçuklu ve Osmanlı sultanları Cuma selamlığına ve tahta çıktıkları zaman halka ve kendine biat edenlere “Mağrur olma padişahım, senden büyük Allah vardır!” diye bağırtırlardı. Bu söz bütün nimetlerin Allah’ın birer lütfu, mülkü verenin de alanın da Allah olduğunu hatırlatması bakımından çok manîdardır.

İnsan gururdan kurtulup mütevazı olursa kendisini, nefsinden gelen kötülükleri, noksanları daha yakından tanıyıp bilmesi, nefis muhasebesi yaparak zaaflarını telafi etmesi kolaylaşır. Kendi aczini idrak eden insan, Allah’ın kudretini ve azametini idrak eder. Her şeyin Cenab-ı Hakk’ın emriyle, iradesiyle olacağını, bütün mahlûkatın ve hadiselerin O’nun taht-ı tasarrufunda bulunduğunu bilir.

Tarih sayfaları arasından günümüze kadar gelen bir olayın irfan ve ibret dersine bakalım: Sultan Alparslan, Horasan’a döndükten sonra hudutlarını tecavüz eden Batı Karahan Devleti hükümdarına karşı Maveraünnehir’e sefer açtı. Ceyhun Nehrini (Amuderya) geçtikten sonra kaleyi zapt eder, kaleyi inatla savunan komutan Harezmli Yusuf, tutuklanarak elleri bağlı getirildi. Alparslan, huzuruna getirilen esirin ellerinin çözülmesini emretti. Kaleyi inatla savunduğu ve hakaret ettiği için Alparslan, hiddetlenmiş, okunu gererek etrafındaki muhafızlara onu bırakmalarını söylemiş ve oku fırlatmış.

Ancak Alparslan’ın oku ilk defa hedefine varmamıştı. Bunu fırsat bilen Harezmli Yusuf, koşarak çizmesindeki hançeri çıkarıp Sultan’a birkaç yerine sapladı. Askerler de onu parçaladı. (1072)

Alparslan, yaralı iken ölüm döşeğinde şunları söyledi: “Ben Allah’ımdan yardım istemeden hiçbir şeye kast etmedim ve hiçbir düşman üzerine yürümedim. Dün bir tepeye çıkmıştım. Birliklerimi teftiş ederken, askerimin çokluğundan yerin sarsıldığını hissettim. Bana bir gurur geldi. Kendi kendime: Ben dünyanın padişahıyım! Benimle kim boy ölçüşebilir? Bana kimse karşı koyamaz, dedim. Ama talihim bana bunun aksini gösterdi. Beni yenilmiş en sefil, esir düşmüş, idam mahkumu birini saldı üzerime. Ben Allah’tan yardım isterim. Böyle hatıra gelen gururlu fikirler için Allah’tan mağfiret dilerim.”3

Merv’e cenazesi götürülen Alparslan babası Çağrı ve Amcası Tuğrul Bey’in yanına gömüldü. Mezar taşına şu ibareler yazıldı: “Alparslan’ın göklere yükselen büyüklüğünü görenler, bakınız!... Şimdi o, şu kara toprağın altında yatıyor.4

Dipnotlar:

1- Mesnevi-i Nuriye, Katre.

2- İsra Suresi, 37 

3- İlk Müslüman Türk Devletleri, s.58

4- a.g.e.