Nefis termometre, barometre vs. gibi bir ölçü aletidir ki, başkasının manasını gösterir veya ayine gibi bir şeydir. O aynaya ne tutulursa onu yansıtır. Bu ayinede hem iyi hem de kötü şeyler görülebilir.   
Bugün fen ilimleri, maddenin en küçük parçası (atomların içindeki parçacıkların oluştuğu parçacıkları) araştırıp her şeyin teorisi denilen bir teori geliştiriyorlar. Buna göre kâinattaki bütün maddeler, aynı şeyin, başka mahiyetteki görüntüleridir. Bu küçük parçalar birleşerek, gördüğümüz bu kâinat oluştu. İki hidrojen ve bir oksijenden buhar, su ve buzun oluşması gibi bir şeydir. 
Yağmur suları, akarsuları oluşturur, bu sular barajlarda toplanır, sonra yüksek yerden aşağı akıtılarak çarkları çevirir, buradan elektrik üretilir. Bu elektrikten ısı, ışık ve mekanik enerji gibi, çeşitli şekillere dönüştürülebilir. Nefis ve ruh mahiyetleri bir olmakla beraber, yaptıkları işler farklıdır. Saniye ve yıl arasındaki fark, kısalık uzunluk bakımındandır, mahiyetleri birdir. Hepsi Allah’ın kâinat kitabını yazarken, O’nun kudret kaleminin mürekkebidir. 
Aynen bunun gibi, ruhun çeşitli mahiyetleri vardır. Bediüzzaman, “insandaki cisim, nefis, kalp, ruh, öyle mütefavittir” der. Ruh ve nefsimiz, cisim elbisesi giyerek, ilimden kudrete çıkmış, yani madde haline gelmiştir. Arapça’da onun nefsi dendiği zaman, maddî olmayan nefis anlaşıldığı gibi, o kişinin kendisi de anlaşılır. 
Bedenimizdeki ruhun yaşaması için, nefse takılarak verilmiş öfke, şehvet ve akıl kuvvetleri vardır ve bu kuvvetlere de bir sınır konmamıştır. Bunların en ileri, en geri ve vasat mertebeleri vardır. Doğru yol, nefsi iyi terbiye ederek, peygamberlerin izlediği vasat yani orta yoldan yürüyerek, imtihanı kazanmaktır. 
Eğitilmiş bir nefiste, Allah’ın isim ve sıfatlarının tecellisi yansır, eğer terbiye görmezse, insanı yutan bir canavar olur, insanı cennete değil de devamlı dünyaya ve cehenneme çağırır. Çünkü nefis mahiyet itibari ile şer ve zararlı şeylere meyillidir, o zaman kötülüklere yönelir.
Demek ki nefis insanın kemale ermesini engelleyen bir alettir. İnsan onun ile yaptığı mücadele nispetinde terakki edecektir. Öğretmen imtihan yapar ki, hangi öğrenci daha iyi çalışıyor bilsin diye. Bu imtihandan iyi de alan olur kötü de. İmtihan bir üst sınıfa veya makama geçecek kişileri ayırmak için konulmuş bir ölçü veya vasıtadır. Bu vasıta olmasa idi bütün insanlık cehalet karanlığında veya hayvan mertebesinde kalırdı. Nefsimiz Allah’ın idaresindedir, eğer komşunun köpeğinden zarar görürsek, sahibi olan komşumuza gider, şikâyet ederiz, aynen bunun gibi nefsimiz bizi kötülüklere sevk ediyor ise, doğrudan doğruya nefsimizin sahibi olan Allah’a şikâyet etmeliyiz. 
İslâm âlimleri, nefsi yedi mertebeye ayırmışlar. Nefsi emmare (emreden nefis), nefsi levvame (kınayan nefis), nefsi mülhime (ilham eden nefis), nefsi mutmaine (tatmin olan nefis), nefsi raziye (razı olan nefis), nefsi marziyye (razı olunan nefis), nefsi safiye temizlenmiş nefis). Akıllı insan odur ki, Kur’ân tezgâhında nefsini temizleyip, o nefsi kendine bir binek yapıp, o binekle hem dünya hayatını, hem de hayatı ebediyeyi kazanan ve cennet bahçelerine uçandır.