Birincisi: Şeriat-ı Garranın adem-i müraat-ı ahkâmından ve bazı hakaik-ı Şer’iyeyi başka ünvanla gösterdiğinden, avamı tenfir ile itaat-ı vicdaniyelerini sarsmaktır. Devr-i inhitatımızdan beri güya fevka’ş-Şeriat bazı nizâmâtı neşretmek (Şeriattan izin almadan) tedennîmizin en büyük sebebidir.

İkincisi: Bazı müdahinlerin keyfemayeşa sû-i tefsir etmek, hâşâ, İslâmiyet’i istibdada müsait ve medeniyete mâni gibi göstermektir.

Üçüncüsü: Zahirperest dinin cahil dostları, taassubat-ı nâ­bemahal ile bazı teşbihatı hakikat olarak telâkki ve telkin ederek ve bunu iyilik belleyip dine hıyanet etmesidir.

Dördüncüsü: Müşkilü’t-tahsil mehasin-i medeniyeti terk ile çocuk gibi heva ve hevese muvafık zünub ve mesâvî-i medeniyeti tutî gibi taklit etmeleridir.

Ey Vükelâ-i Ümmet! Şeriat namıyla meydana çıksanız, icma-ı ümmetin bir küçük dili olacaksınız. Hem de Şeriat-ı Garranın nidasıyla bütün ezhanı manyetizmalandıracak ruhen ve vicdanen evâmiriniz telâkki olunacaktır. Siz ehl-i teşrih değilsiniz; ehl-i tercih ü tatbik-i ahkâm-ı ilcaat-ı zamane olacaksınız. Ve böyle esaslarda az bir ihmal ve inhiraf, kesr-i adedî gibi, füruatta bir yekûn-u azîm-i seyyiat teşkil edecektir. Şimdi tam görünmese, müstakbel tarlasında ebucehil karpuzu gibi mazarrat ile sümbüllenecektir. Ehvenü’ş-şerri ihtiyâr adalet-i izafiyedir. İcâletü’r-râkib gibi yapılmasın, tâ adalet-i hakikiyeye istidat peyda olsun.

Ey Mebuslar! İyi muvazene ediniz. Tâ ki “Bir şeyi korudunuz, ama pek çok şeyi kaybettiniz.” beyti size handezen-i istihfaf olmasın. Elhâsıl, adalet ne ünvanla olsa, adalettir. Lâkin ihtilâf-ı ünvanın büyük bir tesiri var. Hatta mantıkta bir şey-i vahid, bir ünvanla zarurî olduğu hâlde, başka ünvanda nazarîdir. Ve salât, ibadet ünvanıyla kıbleye müteveccih olduğu hâlde, sahih ve kurbettir; ve lu’b ünvanıyla veyahut kıbleye teveccüh olunmasa batıl ve haramdır. Namaz, sureten o namazdır.

Eski Said Dönemi Eserleri, Makalat, s. 35

LÛ­GAT­ÇE:

adem-i müraat-ı ahkâm: Hükümlere riayet etmeme.

devr-i inhitat: Gerileme dönemi, çöküş devri.

ehl-i tercih ü tatbik-i ahkâm-ı ilcaat-ı zamane: Zamanın mecbur ettiği hükümleri tercih edip uygulayanlar.

ehl-i teşrih: Bir meseleyi inceden inceye araştırıp, ortaya çıkaranlar.

ehvenü’ş-şerri ihtiyar: İki kötüden daha az zararlısını tercih.

evâmir: Emirler, buyruklar.

ezhan: Zihinler.

fevka’ş-Şeriat: Şeriat üstü, Şeriatın üzerinde.

handezen-i istihfaf: Küçümseyerek gülen.

icâletü’r-râkib: Bir vasıtaya binen kimsenin aceleciliği.

kurbet: Allah’a yakınlık.

lu’b: Oyun, eğlence.

mehasin-i medeniyet: Medeniyetin güzellikleri.

müdahin: Dalkavuk.

müşkilü’t-tahsil: Elde edilmesi güç olan.

nizâmât: Kanunlar, düzenlemeler.

sû-i ahlâk: Kötü ahlâk.

taassubat-ı nâbemahal: Yersiz tutuculuklar, bağnazlıklar.

tedennî: Gerileme.

tedenniyat: Gerilemeler.

tenfir: Nefret ettirme.

vükelâ-i ümmet: Ümmetin vekilleri.

zünub ve mesâvî-i medeniyet: Medeniyetin günah ve kötülükleri.