Fert mütekellim-i vahde olsa müsamahası, fedakârlığı amel-i salihtir; mütekellim-i maalgayr olsa, hıyanet olur.
Meselâ: Bir şahıs kendi namına hazm-ı nefis eder, tefahur edemez; millet namına tefahur eder, hazm-ı nefis edemez.
Eski Said Dönemi Eserleri, Sünûhat, s. 335
***
Bu asrın acib bir hassasıdır. (HÂŞİYE) Bu asırdaki ehl-i İslâmın fevkalâde safderunluğu ve dehşetli canileri de âlicenabâne affetmesi ve bir tek haseneyi, binler seyyiatı işleyen ve binler manevî ve maddî hukuk-u ibâdı mahveden adamdan görse, ona bir nevi taraftar çıkmasıdır. Bu suretle ekall-i kalil olan ehl-i dalâlet ve tuğyan, safdil taraftar ile ekseriyet teşkil ederek, ekseriyetin hatasına terettüb eden musîbet-i ammenin devamına ve idamesine, belki teşdîdine kader-i İlâhiyeye fetva verirler; “Biz buna müstehakız” derler.
Evet, elması bildiği (ahiret ve iman gibi) halde yalnız zaruret-i kat’iye suretinde şişeyi (dünya ve mal gibi) ona tercih etmek ruhsat-ı şer’iye var; yoksa küçük bir ihtiyaçla veya heves ile veya tamâ ve hafif bir korku ile tercih edilse, eblehâne bir cehalet ve hasarettir, tokada müstehak eder. Hem âlicenabâne affetmek ise yalnız kendine karşı cinayetini affedebilir. Kendi hakkından vazgeçse hakkı var; yoksa başkaların hukukunu çiğneyen canilere afüvkârâne bakmaya hakkı yoktur, zulme şerik olur.
HÂŞİYE: Yani elması elmas bildiği halde camı ona tercih eder.
Kastamonu Lâhikası, 18. mektup, s. 48
***
Bin masumların hukukunu çiğneyen bir zalimi cezalandırmak ve yüz mazlûm hayvanları parçalayan bir canavarı öldürmek, adalet içinde mazlûmlara bin rahmettir. Ve o zalimi affetmek ve canavarı serbest bırakmak, bir tek yolsuz merhamete mukabil yüzer bîçarelere yüzer merhametsizliktir.
Şuâlar, On Birinci Şuâ, Sekizinci Mesele, s. 254
LÛGATÇE:
afüvkârâne: Affedercesine, merhamet edercesine.
eblehâne: Akılsızcasına, ahmakçasına, aptalca.
ehl-i dalâlet ve tuğyan: Hak yoldan sapanlar ve Allah’ın emirlerine aykırı harekette bulunan günahkârlar.
ekall-i kalil: Azın azı, pek az, en az.
hasene: İyilik.
hassa: Özellik, husûsiyet.
hazm-ı nefis: Nefsini kırma, tahammül etme, sindirme.
hukuk-u ibâd: Kulların hukuku, kul hakları; yaratılmışların hukuku; insan hakları.
idame: Devamlı ve daimî kılma.
musibet-i amme: Umumî musîbet.
mütekellim-i maalgayr: Başkalarının adına da konuşan, (gr) birinci çoğul şahıs.
mütekellim-i vahde: Bizzat kendi adına konuşan, birinci tekil şahıs.
ruhsat-ı şer’iye: Şeriatın ruhsatı, İslâmiyetin izin vermesi.
seyyiat: Seyyieler, fenalıklar, kötülükler.
tefahur: Övünme, böbürlenme.
terettüb: Sonuç olarak çıkma.
teşdid: Şiddetlendirme.
zaruret-i kat’iye: Kesin ihtiyaç, kat’î zorunluluk.