Meşrûtiyet ile sû-i istimalâtın ekser yolları münsed olur; istibdatta ise açıktır.
Sual: “Bazı adam, ‘Şeriata muhaliftir’ diyor?”
Cevap: Ruh-u Meşrûtiyet, Şeriattandır; hayatı da ondandır. Fakat ilca-i zaruretle teferruat olabilir, muvakkaten muhalif düşsün. Hem de her ne hâl ki Meşrûtiyet zamanında vücuda gelir; Meşrûtiyetten neş’et etmesi lâzım gelmez. Hem de hangi şey vardır ki her cihetle Şeriata muvafık olsun; hangi adam var ki bütün ahvali Şeriata mutabık olsun? Öyle ise şahs-ı manevî olan hükûmet dahi masum olamaz; ancak Eflâtun-u İlâhînin medine-i fazıla-i hayaliyesinde masum olabilir. Lâkin Meşrûtiyet ile sû-i istimalâtın ekser yolları münsed olur; istibdatta ise açıktır.
Sual: “İtiraz ettiğin şeye nasıl cevap veriyorsun?”
Cevap: Ben libasa ilişiyordum. Hükûmet iyi bir adamdır. Pislerin libasını giymişti. Biz o libası yırtmak ve yıkamak isterdik, olamadı. Zamana bıraktık, tâ yavaş yavaş yırtılsın. Evet, namazı kılıyordu, kıbleyi tanımıyordu, sonra tanıdı ve tanıyacaktır. Ehven-i şerreyn, bir adalet-i izafiyedir. Fakat kemal-i telehhüf ile bağırıyorum ki şiddete inkılâb eden fikr-i intikamın tedâhülü ve heyecânâtı intâc eden tecrübesizlik, üzerimize emri şiddetlendirdi, pahalaştırdı. Muvakkaten bir nevi karanlık çöktü. Emin olunuz ki çekilecektir.
Sual: “Neden makine-i ahval güzelce işlemiyor?”
Cevap: Zira tecrübe, hamiyet, nur-u kalp ve nur-u fikri cem edenler vezaife kifayet etmezler. Bazı ehl-i gayret ve hamiyette meyl-i tahrip meleke olmuş; tamire pek alışık değildir. Bazı ehl-i tecrübe ve tamir ise eskisine bir derece meyil ile istidatları pek müsait değildir. Demek bize bir nesl-i cedid lâzımdır.
Bunu da cidden söylüyorum: Eğer, meşveret Şeriattan bir parmak müfarakat ederse, eski hâl yüz arşın ayrılmıştır.
Eski Said Dönemi Eserleri, Münâzarât, s. 168
LÛGATÇE:
adalet-i izafiye: Zamanın şartlarının zorlaması neticesinde kullanılan ve iki şerden hafifini tercih etmeye dayalı olan adalet; nisbî adalet.
ehven-i şerreyn: İki kötüden zararı en az olanı tercih.
ilca-i zaruret: Zaruretin zorlaması.
istibdat: Kanuna ve nizama tâbi olmayan, keyfî, baskıcı yönetim; zulüm ve tahakküm.
kemal-i telehhüf: Kederle son derece yanıp yıkılmak.
libas: Elbise.
medine-i fazıla-i hayaliye: Eflâtun’un, felsefesinde tarif ettiği, ancak hayalde mümkün olabilen “fazilet şehri.”
muvakkaten: Geçici olarak.
müfarakat: Ayrılma, uzaklaşma.
münsed: Set çekilmiş, engellenmiş.
nesl-i cedid: Yeni nesil.
neş’et: Meydana gelme.