İyilikler Allah’tan, kötülükler nefisten. Cüz’î irade ise, iyiliklerde de, kötülüklerde de etkili, küllî iradeyi tetikleyen, imtihan unsuru güçlü aktör.

Neden kötülükler nefisten? Çünkü kötülüklerde sistemi durduran bir müdahale var. Emre itaatsizlik var. İsyan etmek var. Sair mahlûkatın hukukunu çiğnemek var. Oysa iyilikler sadece kabulü, tasdiki, meyli gerektiriyor. 

İnsanın her bir tesbihatı, tahmidatı Cennet meyveleri olarak Cennetin mahzenlerinde birikiyor. Burada Bismillah dese orada bir meyve-i Cennet olarak yiyecek. Onun için zerre ile hayır / şer ölçümleri yapılıyor. İyilikler de kötülükler de heba olup gitmiyor. Hayırlar Cennet meyvelerine, şerler Cehennem zakkumlarına dönüşüyor. Yani herkes ettiğini bulacak. Adalet olacak.

İnsanın, ‘Benim kötü amelimin âlemin gidişatına ne etkisi olur?’ demeye hakkı yok. Çünkü yüzlerce dişli ile çalışan fabrika bir küçük demir parçasının araya takılmasıyla işlemez hale geliyor. Üretim duruyor. Bahçıvan, bahçeyi sulayacak su cetvelini açmamakla bütün bitkileri kurutuyor. Bu, basit bir görev ihmali değildir. İnsanın küçük ihmali nice mahlûkatın hayatına maloluyor.

İşleyen sistemi kabul edip, haddini aşmamak hayırdır, hasenattır; ama fabrikanın işlemesine mani olmak, hem fabrika sahibinin işine müdahale, hem de o fabrika ile alâkadar bütün mahlûkatın hukukuna müdahale anlamı taşıyor.

İnsan, hakikî insan olup, kul olursa, emir ve yasakları dikkate alır. Böylece Yaratıcı’sı da ondan razı olur. Ebedî saadeti elde eder. Mesele amelin azlığı çokluğu değil, Rabbinin razı olup olmadığıdır. 

İhlâslı az, çok hükmündedir. Bir nefeslik rızaya uygun amel Cennetin kapılarını aralayabilir. Ama gadabı celbeden bir küçük amel de Cehennemin kapılarını açabilir.

Zaten hayat denen şey de, o rıza dolu ameli bulmak ya da gadaba sebep olacak o amelden kaçınmaktır. Bu da son nefese kadar süren bir imtihandır.