Kemiyet: Sayı çokluğu olup,  kaliteyi önemsemeyen, uydum kalabalığa deyip  kaide ve kuralları hiçe sayan, ilkesiz bir şekilde halka uymaktır.

Keyfiyet: İlkeleri ve kaliteyi esas alıp hak olana uymaktır. Yani hakperestliği halkperestliğe tercih etmektir. Keyfiyeti kemiyete tercih etmektir, bir başka ifade ile altın kupa içinde sunulsa da zehri içmeye razı olmamaktır. 

Daha bir başka deyişle:

“Namusluca yaşamaya yok ise imkân, / Kahramanca ölmek mümkündür her zaman” deyip, Bediüzzaman gibi zilletle yaşanacak hayatı izzetle memâta tercih etmek, haysiyet, hürriyet,  şeref ve istikameti tercih edip kahramanca vefat etmek demektir.

Meseleye başka versiyonları ile bakarsak: Çakıllar ve taşlar kemiyet, altınlar ve gümüşler keyfiyettir. Hayvanlar kemiyet, insanlar keyfiyettir. Münkirler kemiyet, mü’minler keyfiyettir. Hatta bir bakıma diğer mü’minlerin bir kısmı bile kemiyet, sahabeler keyfiyet veya ahirzamana uyarlarsak  süfyaniyet kemiyet, mehdiyet keyfiyet olur v.s. diye çoğaltabiliriz. İşte böylesi önemli farklara rağmen kemiyet peşinde koşanlara vâ esefa demekten kendimizi alamıyoruz.

Bir başka cihetten günahkârlar kemiyet,  takvalar keyfiyet de denebilir, bir de “beterin beteri var hâline şükret dostum” demişler. Demek o beterler kimbilir nelerdir?

Cenâb-ı Allah’ın hayvanatı çoktur, yani hayvanlar çoktur, insanlar azdır, gayr-ı müslimler çoktur müslimler azdır. Günahkârlar çoktur, müttakîler azdır. Yani insanları kemiyet keyfiyet tasnifinde  çeşitli kategorilere ayrılabilirsiniz. 

Meselâ biri de şöyle diyor: “Senin beğendiğin şu kızın sesi,  benim beğendiğim şu hafızın  sesi,  senin beğendiğin dans denen adet,  benim beğendiğim Rabbime ibadet. Netice; Senin de, benim de var yüküm Allah elbette ikimiz hakkında da verecek hüküm.” bu ifadeyle, Cenâb-ı Allah’ın da, tabiri caizse, kullarının kalitesine baktığını anlatmak ister. 

“Açılsın kabri bakılsın her ölenin, 

Farkı var mı hükümdarla kölenin?” sözü bize bir gerçeği daha fısıldıyor ki , o da maddedeki kemiyet farkları dahi neticede önemli değil ve sonuç sıfıra müncer oluyor. Demek ki kemiyet olduktan sonra çobanla sultan fark etmiyor. Çünkü ancak insan nur-u iman ile esfel-i sâfilinden alâ-yı illiyine çıkabiliyor, bunun başka imkân ve ihtimali de yoktur. 

Demek, buna rağmen, 

“Kemiyet peşinde koşan bedbahtlar,  Acaba ne yapar etrafından dağılınca kalabalıklar?” 

Yani eninde sonunda Sezar gibi “Sen de mi Brütüs?” diyeceklerdir.

“Ne kadar çok olsa da koyunun sürüsü, / Hepsine yeter kasabın birisi” denilmiş. Demek sürü kemiyet, kasap keyfiyettir.

“Bir hilâl uğruna yâ Rab ne güneşler batıyor” sözü ise, bize değerler arasındaki tercihlerin bile ne kadar önemli olduğunu ihtar ediyor? Demek aynı zamanda ehem olanı mühim olana tercih gerekir.

“İnsana sadâkat yaraşır görse de ikrah,  doğruların yardımcısıdır Hz. Allah” ve “Sen doğru ol eğri belâsını bulur” denilmiştir. Buna en güzel misal ise; Efendimizin (asm) “Hud Sûresi beni ihtiyarlattı” sözüdür. Çünkü orada, “Festakim kema ümirt” var. Yani; “Emr olunduğun gibi dosdoğru ol”. Acaba ben emr olunduğum gibi miyim, yoksa kendime göre miyim, keyfiyetim nedir? Fahr-i Kâinat Efendimizin (asm) kendi şahsında bize verdiği ders, bizim için de ibret olmalı, kendi yaşayışımızı, fiillerimizi onun gibi gözden geçirmeliyiz.

Evet, iblis de kendine göre doğru idi, fakat ebedî lânete dûçar oldu.

İnsan, Ahsen-i takvimde yaratıldığı için, âlâ-yı illiyyine ve keyfiyete lâyıktır, ancak Allah çalışanı muvaffak kılacaktır. 

Hayırlı muvaffakiyetler dileği ile Allah’a emanet olunuz!