Eğitim sistemi de kızlar için sıbyan mekteplerinde gerçekleşir. Daha çok hoca hanımın evinde yürütülen bu eğitim hafızlığını tamamlamış, dönemin klâsik birkaç kitabını okumayı bilen kadınlarca yapılmıştır. Kız çocukları 8–9 yaşlarına kadar bu okullara devam etmişlerdir. Tanzimat’ın ilânından sonra (1839) İslâm hukukunun yanında Avrupa’dan alınan kanunlar da uygulanmış ve her alanda olduğu gibi eğitimde de ikilik ortaya çıkmıştır. Sözgelimi tarım arazilerinin miras yoluyla evlâtlara intikalinde Tanzimat öncesi arazi erkek evlâda geçerken Tanzimat sonrası yapılan düzenlemede kız evlât da eşit pay sahibi olmuştur. Sağ kalan eşin miras durumu da yeniden düzenlenmiştir. 

EBELİK MESLEĞİ

İlk kez 1843’de Mekteb-i Tıbbiye’de haftada bir gün olmak üzere ebelik tedrisatına başlanır. 1845’de ilk mezunlarını verir. II. Meşrûtiyet dönemine kadar ebelik tahsil edenlerde okuma yazma bile aranmaz, ll. Meşrûtiyet sonrasında ilk mektep diploması istenir. 

KIZ RÜŞDİYELERİ

1859’da ilk kez İstanbul Sultanahmet’te bir kız rüştiyesi açılır. Anne babalar kız çocuklarını bu okullara göndermeleri için teşvik edilir. Okulların açılış gayesi kız çocuklarını bilgili, görgülü, evine mutluluk getiren birer hanımefendi olarak yetiştirmektir.  

SANAYİ MEKTEBLERİ

Tanzimat Döneminden sonra 1865’de ilk kız Sanayi Mektebi açılır. Ordu ve devletin bazı ihtiyaçları için gerekli olan kumaş ve dikiş işlerini karşılamaya yönelik eleman yetiştirmek hedeflenmektedir. 

KIZ ÖĞRETMEN OKULLARI

1869’da Maarif Nezareti Fransa eğitim sistemini örnek alarak bir nizamname hazırlar. İlköğretim mecburiyeti getirilir. Kız sıbyan okulları ve kız rüştiyelerine yönelik düzenleme getirilir. 

Kız okullarında öğretmenlik yapabilecek bayan öğretmenlerin yetiştirilmesi acil ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır. Bu yüzden kız öğretmen okulları açılır. Darül Muallimat adıyla eğitim veren bu okullar ll. Meşrûtiyet Dönemine kadar öğrencilere burs vermiştir. Burs almayan mezunları öğretmenlik yapıp yapmamakta serbest bırakıldığından bayan öğretmenlerin sayısı arttığı gibi, Osmanlı kadınları arasındaki eğitim seviyesi de yükselmiştir.  

1914’de kızlara has bir üniversite olan İnas Darülfünun’u kurulmuştur. 

MEŞAHÜRİNNİSA

ll. Abdülhamid (1842–1918) döneminde kızların eğitim öğretimlerine önem verilmiş, ilk ve orta dereceli okulların sayısı arttırılmıştır. Kız öğretmen okullarında öğrencilere örnek ve ibret alacakları meşhur kadınları tanıtmak amacıyla bir kitap hazırlama vazifesi Maarif Vekâletince Mehmet Zihni Efendiye verilir. Arapçaya vakıf ve değerli bir âlim olan Mehmet Zihni Efendi; Mehmet Âkif Ersoy, Babanzade Naim ve Tevfik Fikret gibi edebiyatçıların da hocasıdır. Meşahurinnisa uzun araştırmalar neticesinde iki cilt halinde hazırlanır. Şair, fakih, muhaddis, veli ve sahabi kadınlardan ya da ahmaklığı ile meşhur hanımlardan örnekler vardır kitapta. 

Mehmed Zihni Efendi Müslüman kadının cahilliği ile ilgili zanların tashihi için bu eseri kaleme almıştır. İslâm tarihinde kadınlarla ilgili çalışmalar az yapılmıştır. “Meşahirünnisa” isimli çalışma bu açıdan da önemlidir. 

Mehmet Zihni Efendi’nin kadınların eğitimine verdiği önemi onun ilkokul düzeyindeki küçük kız çocukları için hazırladığı “Hanım İlmihali” ve “Kızlar Hocası” isimli eserlerin sahibi olmasından da anlayabiliriz. 

HÜLÂSA

Bediüzzaman Hazretlerinin “Hanımlar Rehberi” isimli eserinde “terbiye-i medeniye” ve “terbiye-i Kur’âniye” mukayesesini yaptığı bahisleri tarihî alt yapısıyla da düşününce “medresetüzzehra projesi”nin önemini daha çok anlayabiliyoruz! Osmanlı,  eğitim sistemini özellikle kızların eğitimine de önem vererek çağa uydurmaya çalıştı, ama gelişen olaylar izin vermedi, başarılı olduğunu söyleyemeyiz. Kur’ân eğitimini çağın anlayışına uygun bir şekilde fen ilimleriyle mezceden Risale-i Nurları bir de bu açıdan tefekkür etmekte fayda var!