Hakperestlik ve insafın bir araya gelmesi celâl ve cemâlin kıvamı olan kemâl gibidir. İnsafla hakperestlik ancak kemâl yani kıvamını bulacaktır. 

Bediüzzaman, bir ilmî münâzaranın uleması mabeyninde şöyle bir düsturu ders verir. “Eğer bir meselenin münâzarasında kendi sözünün haklı çıktığına taraftar olup ve kendi haklı çıktığına sevinse ve hasmının haksız ve yanlış olduğuna memnun olsa, insafsızdır.” Hem zarar eder. Çünkü haklı çıktığı vakit, o münâzarada bilmediği bir şeyi öğrenmiyor. Belki gurur ihtimaliyle zarar edebilir. Eğer hak hasmının elinden çıksa, zararsız, bilmediği bir meseleyi öğrenip menfaattar olur, nefsin gururundan kurtulur. Demek insaflı hakperest, hakkın hatırı için nefsin hatırını kırıyor. Hasmının elinde hakkı görse, yine rıza ile kabul edip taraftar çıkar, memnun olur.” (Lemalar, s. 162)

Hakperestlik çok yüksek bir erdem iken hakperestliğe götüren yolun adı insaf olduğu gibi neticesinde de insaf olması çok mühimdir. Zira insaf insanın gözlerini açar, perdeyi kaldırır, önyargıları yıkar ve hakikati görmeyi kolaylaştırır.

İnsafın yolunu açacak olan da insaftır. Meselâ çok yüksek hakikatlerden bahsediyorsunuz. Fakat bu hakikatleri yaşama ve temsil noktasında sıkıntılar var. O zaman muhataplar şunu söylüyorlar. “Evet çok güzel hakikatlerden bahsediyorsunuz, fakat bunu hayatına hayat yapan kimseleri göremiyoruz.” İşte tam bu nokta da hakperest olmaya dâvet ederken karşı tarafta o insaf duygusunu harekete geçirecek bir görüntüye ihtiyaç vardır. Yanı başındaki kardeşini, insafsızca gıybet etmek suretiyle dişleyen bir kimsenin insaflı hakperest olması ve insaf beklemesi imkânsızdır.

Gönüllere tesir eden şahsiyetlere bakıldığında insanları insafa getiren en önemli vasıfların temsil olduğu hakikatidir. Vizyon da diyebileceğimiz bu temsil hakikati yaşanmadığında ne anlatırsanız anlatın insafları harekete geçiremezsiniz.

İnsafsızlık su-i zannı, önyargıları netice verdiğinden insafsız insan, hakperest mülâhazalarda bulunamaz. Çünkü gözlerinin önünde hakikatleri göstermeyen perde vardır. İşte insaf bu perdeyi kaldırır.

İnsafsız nazarlar bir seyyie ile onlarca hasenatı örterek zulüm işler. İnsafsızlığın bir maraz haline geldiği saha ise garaz, cerbeze ve gurura istinat eden tenkit sahasıdır.

 Aslında tenkit kişinin iyi ve kötü taraflarını ortaya çıkarmak, müsbet yanlarını, olması gereken taraflarını mukayese etmek için bir metottur. Müsbet manada bu şekilde iken, eğer tenkiti insaf işletmezse üslûp ve metot sıkıntısı var ise bir de nefis işin içine karışmışsa işte o zaman tenkit tahribata yol açan bir maraz haline gelecektir.

İşte tam bu nokta da hakperest olayım derken de yani doğruları söylerken insaf düsturuyla hareket edilmediğinde “her doğru her yerde söylenmez” hakikati ortadan kalkacak ve hakperestlik adına üslûpsuzluk ve nefisperestlik adına doğru, haksızlıkta istimal edilecektir.

Hasılı; duyguların içerisinde küçük ayrıntı gibi gözüken hissedişlerin şeytanın iğfallerine açık olduğuna dikkat lâzımdır. Bunun için de bu dikkati sağlayacak ve kişiyi uyanık tutacak tek hakikat ihlâstır. Aksi halde doğruları söylüyorum diye yanlışa hizmet eden, yanlışa kayan ve hakperestlik kılıfında gurur ve enaniyet marazına yakalanılmış olunabilir. Bu yüzden insaf, insaf, insaf.