Yazacaklarımız genel insanî ilkelerle ilgili.
Şöyle soralım: Kendi kendisini yönetme yeteneğine sahip kişi, kararlarını sadece kendi iradesine göre verse mi iyidir, yoksa kendisini ilgilendiren konularda çevresine danışsa mı iyidir?
Elbette ikincisi. Her halde bu sebeple, atalarımız “danışan dağlar aşmış, danışmayan düz yolda şaşmış” ya da “sorucu olan bilici olur” demişler.
Şimdi şunu soralım: Bir arada bulunmak isteyen ya da mecburen veya fıtraten bir arada bulunan bir grup yetişkin insan, ortak kararla kendi kendisini mi yönetse iyi olur, yoksa içlerinden bazıları gücü ve kontrolü elde tutup diğerlerine hükmetse mi daha iyi olur?
Elbette birincisi.
Zira insanı yönetmek insana hükmetmek demek ise, neden bazı yetişkin insanlar başka bazı insanların hükmü altına girsin ki.
Şimdi de şunu soralım: Bir grup, cemaat ya da cemiyet oluşturan kişiler ortak ihtiyaçlarını gidermek için dernek, vakıf, şirket gibi müesseseler kuracak olsalar, bu müesseseleri yönetmek için tek kişiye mi güvenseler daha iyidir yoksa bir ekip görevlendirseler ve o ekibi denetleseler mi daha iyidir?
Elbette ve elbette ikincisi daha iyidir.
O halde son soru:
Bir ülkenin (devletin değil, vatanın) vatandaşları kendi ortak ihtiyaçlarını karşılamak için devlet aygıtına sahip olduklarında, bir hizmet aygıtı olan o devleti yönetmek için içlerinden karizmatik bir lideri seçip ona sınırsız kredi ile güvenseler mi iyidir, yoksa mütesanid (dayanışma içinde) bir ekip seçip o ekibe görev verseler ve sürekli denetleseler mi iyidir?
Elbette burada da ikincisi iyidir.
İşte demokratik anayasal sistem budur. Parlamenter sistemi de seçsek, başkanlık sistemine de geçsek, sonuç değişmez.
Önemli olan, liderin kararları “tek başına” mı aldığı yoksa ekibin karar almasını sağlayacak bir yönetim modeline mi tabi olduğudur.
Bediüzzaman Münâzarât’ta (s. 25) ince tel ve kalın halat örneği vererek meşrûtiyet adlı yönetim modeli hakkında şunları söylüyor:
“Bir ince tel gibi her tarafa hevâ ve hevesin tehyîci ile çevrilmeye müstaid olan rey-i vâhid-i istibdâdı; lâyetezelzel bir demir direk gibi, lâyetefellel bir elmas kılınç gibi olan efkâr-ı âmmeye tebdil eder. Siz de, sefine-i Nuh gibi emniyet ediniz. Herkesi bir padişah hükmüne getiriyor; siz de hürriyetperverlikle padişah olmaya gayret ediniz. Esâs-ı insâniyet olan cüz-ü ihtiyârı temin eder, âzâd eder; siz de câmid olmaya râzı olmayınız.”
Özetle, kamuoyunun ve milletin ortak aklının oluşturduğu kalın halat gibi olan demokrasi ve cumhuriyet, her tarafa bükülebilen ince bir tel durumunda olan “tek adam” yönetimine zıttır. Elbette birincisi iyidir, herkesi padişah yani yönetici yapar. İkinci yönetim modeli ise yönetilenin iradesini elinden alır, insanı manen ve aklen öldürür.
Ayrıca Bediüzzaman aynı eserde (s. 40) tek adam yönetiminin riskini de şöyle açıklıyor:
“Bir ince teli, rüzgâr her tarafa çevirebilir. Fakat içtimâ ve ittihat ile hâsıl olan hablü’l metin ve urvetü’l vüskâ değme şeylerle tezelzül etmez.
İşte, bakınız: Eski padişahların irâdesini, Ermeni rüzgârı ve ecnebî havası veya vehmin vesvesesi, esmekle çevirebilirdi. O da, sükûta rüşvet-i mâneviye olarak, birçok ahkâm-ı şeriatı feda ediyordu. Meşrûtiyet hâkimiyet-i millettir. Yani efkâr-ı âmmenizin misâl-i mücessemi olan mebusân hâkimdir; hükûmet, hâdim ve hizmetkârdır.”
Özetle tek adam yönetimi her grup için, ama bilhassa devlet aygıtını yönetmekle görevlendirilen siyasetçi için risklidir.
Tek adamın seçimle gelmiş olması da, çevresinde bir danışmanlar kadrosunun bulunması da tehlikeyi önlemeye yetmez. Zira tehlikeyi bertaraf etmek için önemli olan, kararı ortak aklın alması ve kamuoyunun da karar ve icraat üzerinde hakkıyla denetim yapmasıdır.