“Bu âyet geçen tafsillere bir fezleke, bir hülâsadır. Ve o tafsilleri yüksek ve müessir bir üslûpla tasvir etmiştir. Lâkin muhataplarının saff-ı evvelinde ve tabaka-i ûlâsındakiler kışın Yemen cihetine, yazın da Pam cihetlerine giderek yaptıkları ticaretin kâr ve zararını, lezzet ve elemini gördüklerinden, tasvir için ticaret üslûbu intihap edilmiştir. Şöyle ki:
“Nev-i beşerin dünyaya gönderilmesi, daimî bir tavattun için değildir. Ancak sermayeleri olan istidat ve kabiliyetlerini tenmiye ve inkişaf ettirmek üzere ticaret için gelmişlerdir. Fakat münafıklar bu ticaretlerinde sermayelerini batırıp âleme rezil oldular.
“Sonra bu âyetin cümleleri arasında cihet-i nazım ve intizam ise:
“Bu âyetin cümleleri arasında ticaret üslûplarındaki tertipler gibi gayet fıtrî, selis ve muntazam bir tertip vardır. Şöyle ki:
“Bir tüccara yüksek bir sermaye verilir. O da o sermaye ile zararlı ve zehirli şeyleri alır, satarsa, o tüccar alış verişinin sonunda ne bir fayda görür ve ne de bir kâr görür. Bilâkis, hasaret içinde boğulmakla beraber, kaçmak için yolu da kaybeder. İşte, münafıkların yaptıkları muamele de aynen buna benziyor.”2
Mübelliğ-i Ekrem (asm), Muaz bin Cebel (ra) Hazretlerini Yemen’e bir dâvetçi olarak gönderdiğinde, “Sen ehl-i kitap olan bir kavme gidiyorsun. Onları ilk dâvet edeceğin şey, Allah’a itaattir, Kelime-i Şehâdettir. Eğer Allah’ı tanırlarsa, onlara Allah’ın birgün ve bir gecede beş vakit namazın farz kılındığını haber ver”3 diye tenbih etmiştir.
Bu hâdise, bize şu dersi de vermektedir: Tebliğ yapılacak kişi veya toplumun kültür seviyesi, psiko-sosyal yapısı, tetkik edilip; önce imân ve itîkat konuları işlenmeli daha sonra ibâdet hususları anlatılmalıdır.

Dipnotlar:
1- Kur’ân, Bakara,
2- İşârâtü’l-İ’câz, Yeni Asya Neşriyat, s. 110.
3- Müslim, C. 1, s. 50, Buhârî, C. 1, s. 125.