Hakikaten, bence bir Müslüman neslinden gelen bir adamın akıl ve fikri İslâmiyetten tecerrüd etse bile, fıtratı ve vicdanı hiçbir vakit İslâmiyetten vazgeçemez. En ebleh, en sefih bile, sedd-i rasin-i istinadımız olan İslâmiyete bütün mevcudiyetiyle taraftardır; lâsiyyema siyasetten haberdar olanlar...
Hem Zaman-ı Saadetten şimdiye kadar hiçbir tarih bize bildirmiyor ki bir Müslüman, muhakeme-i akliyesiyle başka bir dini İslâmiyete tercih etmiş olsun ve delil ile başka bir dine dâhil olmuş olsun. Dinden çıkanlar var, o başka mesele... Taklit ise ehemmiyetsizdir. Halbuki edyân-ı saire müntesipleri mutlaka fevc fevc muhakeme-i akliye ile ve bürhan-ı kat’î ile daire-i İslâmiyete dâhil olmuşlar ve olmaktadırlar. Eğer biz doğru İslâmiyeti ve İslâmiyete lâyık doğruluğu ve istikameti göstersek bundan sonra onlardan fevc fevc dâhil olacaklardır.
Hem de tarih bize bildiriyor ki ehl-i İslâm’ın temeddünü, hakikat-i İslâmiyete ittibâları nisbetindedir; başkaların temeddünü ise dinleriyle makusen mütenasibdir.
Hem de hakikat bize bildiriyor ki mütenebbih olan beşer dinsiz olamaz. Lâsiyyema uyanmış, insaniyeti tatmış, müstakbele ve ebede namzet olmuş adam dinsiz yaşayamaz. Zira uyanmış bir beşer, kâinatın tehâcümüne karşı istinad edecek ve gayr-i mahdut âmâline neşv ü nemâ verecek ve istimdadgâhı olacak noktayı, yani din-i hak olan dane-i hakikati elde etmezse yaşayamaz. Bu sırdandır ki herkeste din-i hakkı bulmak için bir meyl-i taharrî uyanmıştır. Demek istikbalde nev-i beşerin din-i fıtrîsi İslâmiyet olacağına beraatü’l-istihlâl vardır.
Ey insafsızlar! Umum âlemi yutacak, birleştirecek, besleyecek, ziyâlandıracak bir istidatta olan hakikat-i İslâmiyeti nasıl dar buldunuz ki fukaraya ve mutaassıp bir kısım hocalara tahsis edip İslâmiyetin yarı ehlini dışarıya atmak istiyorsunuz. Hem de umum kemâlâtı câmi, bütün nev-i beşerin hissiyat-ı âliyesini besleyecek mevaddı muhit olan o kasr-ı nurânî-i İslâmiyeti ne cür’etle, matem tutmuş bir siyah çadır gibi bir kısım fukaraya ve bedevîlere ve mürtecilere has olduğunu tahayyül ediyorsunuz? Evet, herkes âyinesinin müşahedatına tâbidir. Demek sizin siyah ve yalancı âyineniz size öyle göstermiştir.
Eski Said Dönemi Eserleri, Münazarat, s. 192
LÛGATÇE:
beraatü’l-istihlâl: iyi bir alâmet, güzel bir başlangıç.
edyân-ı saire: diğer dinler.
fevc fevc: akın akın, dalga dalga.
kasr-ı nurânî-i İslâmiyet: İslâmiyetin nurlu, aydınlık sarayı.
lâsiyyema: bilhassa, özellikle.
makusen mütenasib: ters orantılı.
meyl-i taharrî: araştırma meyli.
mütenebbih: uyanmış.
sedd-i rasin-i istinad: kendisine dayanılan sağlam set, sarsılmaz duvar.
temeddün: medenîleşme.