Türk asker ve subayları Erzurum’da esir düştükten sonra köy ve kasabalardan geçerek önce Oltu’ya, daha sonra da Narman’a doğru hareket ederler. Yolculuk Merdenik, Kars ve Satılmış Gedik Köyü’nde bulunan kışlada üç ay yirmi gün kaldıktan sonra 1916 Haziran’ında iki beygir araba ve sekiz kağnı ile Tiflis’e doğru devam eder. Teğmen Mehmet Arif Bey hadiseleri şöyle anlatır: “İki kağnıya eşyalarımızı yükledik. Düşük rütbeli subaylar da öteki altı kağnıya yerleşince, yirmi subaya kağnılarda yer kalmadı, binbaşı beyler onları bey gir arabalarına almadılar. Sırtımıza yüklerimizi aldık ve arabaların arkasından yürümeye başladık. Hayli yürüdük. Biz yürürken, bir Rus subayı üç arabayla geldi ve yaya olanlarımızı arabalara bindirdi. Çevresi çimenle kaplı bir yolda ilerlemeye başladık.”1
Esâret yolculuğu: Tiflis, Gence, Bakû, Derbiz, Pızaklı, Zagruni, Moskova
Teğmen Mehmet Arif Bey ve diğer Türk esirlerin esâret yolculuğu bundan sonra trenle devam ediyor. “Yolculuğumuz iki saat sürdü. Bir tren istasyonuna vardık. Hazır olan trenin üçüncü mevkiine yerleştik. Rusya’nın içlerine doğru gidecektik. Hangi yöresinde, ne gibi olaylarla karşılaşacaktık bilemiyorduk. Tren öğleye doğru saat 11.00’de hareket etti. Aleksandrapol kömür istasyonuna uğradıktan sonra Tiflis’e doğru yol almaya başladı. Gece Tiflis’e vardık. Tiflis istasyonunda vagon içinde bir gün kaldık. Vagonlar nihayet kımıldadı. Hareket ediyor olmalıydık. Elizabethpol’a (Gence) doğru yol, alıyorduk. Bakû’da Hazar Denizi’ni gördüğümüzde, Anadolu kıyılarını anımsadım. Gemiler, mavnalar, kayıklar. Bakû tren istasyonunda, çevreyi gezmemize izin verildi.”2
Hazar Denizi kıyısında trenimiz yol alıyordu. Bir öğle vakti Karadeniz’i gördük. Rusofna eyaletinin istasyonunda bir kaç saat kaldık. Şimdiye dek uğradığımız yerler: Tiflis, Gence, Bakû, Derbiz, Pızaklı, Zagruni. Tren yolculuğunun yedinci günündeyiz. Bundan sonra Rusya içlerine gireceğiz. Kara vagonlar bizi alıp sökercesine Rusya’nın içlerine doğru sürüklüyordu. Moskova’ya kadar tam on üç gün, on üç geceyi trende geçirdik. Moskova uzaktan göründü. Görkemli kubbeleriyle kiliseler altın gibi parlıyordu. Akşamüzeri istasyonlardan birinde durduk. Trenden yuvarlanır gibi indik. İstasyona yakın bir yerde bizi bir kışlaya yerleştirdiler. Ertesi gün kışladan çıkarak üç bölüme ayırdılar bizi. Ben otuz kişilik bir bölüme verildim. Gideceğimiz yöreye göre üçe bölünmüştük. Bizi Varnavin kasabasına göndereceklerini söylediler.3
Kolograf(Kologrif) ve Vetluga’ya sevk ediliyorlar
Teğmen Mehmet Arif Bey öteki gurupların Kolograf(Kologrif) ve Vetluga’ya doğru yola çıktıklarını söylüyor. Bediüzzaman’ın da trenle Tiflis’ten sonra Moskova üzerinden Kologrif’e sevk edildiğini biliyoruz. Teğmen Mehmet Arif Beyin Moskova’ya kadar tam on üç gün, on üç gece süren tren yolculuğu bize Bediüzzaman’ın da bu kadar sürede trenle sevk olunduğu yönünde bir kanaat veriyor. Başka kaynaklarda tahmini bir hafta kadar tren yolculuğu tahminen yazılıyor. Teğmen Mehmet Arif Bey ise Tiflis ile Moskova arasında on üç gün, on üç gece tren yolculuğu yaptıklarını hatıralarına kaydediyor. Esirler artık Rusya topraklarındadır.
Dipnotlar:
1- Çarlık Rusya’sında Bir Türk Savaş Tutsağının Anıları,2006 Ankara, s.72
2- Age, s.73
3- Age, s.73