İslâm Dünyası, asırlardan beri devam eden jeopolitik sebeplerin oluşturduğu hayatî önemdeki problemlerle birlikte 21. Yüzyıla girdi. 20. Yüzyıla kadar teraküm etmiş meselelerle dolu ağır ve zor süreç; son olarak “Ararat Dağı’nın patlayarak dağlar büyüklüğünde parçaların etrafa dağılması” tasvirinde olduğu gibi İslâmiyetin hamisi ve kalesi konumunda bir cihan devleti olan Osmanlı İmparatorluğu’nun tarih sahnesinden silinmesi ile tamamlandı. Geride milyonlarca şehit, gazi ve yıkılmış bir ülke manzarası ile.
Ayrıca terk etmek zorunda kaldığı coğrafyalar, başta Orta doğu ve Balkanlar olmak üzere, üzerinde yaşayan halkların acı ve gözyaşlarının artarak devam ettiği bir gerçeklik olarak.
Bütün bu sonuçlar hamiyetperverlere tarihî sorumluluklar yüklemektedir. Sorumluluk, tarihin seyri içinde neleri eksik ve yanlış yaptığımızın tesbit edilmesi ve çözüme dönük çalışmaların yapılmasıdır. Bundan kaçınmak, gündeme almamak, hamasi değerlendirmeler çözümü imkânsız kılacaktır. Bu sonucu doğuran en önemli sebep ise asırların ihmali ile oluşan “geri kalmışlık” hastalığıdır.
“Cehalet, zaruret ve ihtilâf” olarak formüle edilen temel sebeplerin oluşturduğu istibdat, zulüm, adaletsizlik, bilim ve teknolojideki geri kalmışlık, kırılgan ve zayıf bir bünye ile emperyal güçlere boyun eğme sonucunu doğurmuştur.
Bediüzzaman, Muhakemat adlı eserinde bütün bu gerçekleri derin bir üzüntü ile ciğeri yanmış gibi feryad ü figan ederek ifade etmiş, milletin imanına hizmet etme gayretinin yanında, geri kalmışlık zincirinin de kırılması için çaba harcamıştır.
“Ecnebiler, Avrupalılar terakkide istikbale uçmalarıyla beraber, bizi maddî cihette Kurun-u Vusta’da durduran ve tevkif eden” hastalıkların teşhis ve tedavisinde yol haritası niteliğindeki görüşlerini de ‘Hutbe-i Şamiye’de anlatmaktadır.
“Beni skolastik bataklığı içinde saplanmış bir medrese hocası zannediyorlar. Ben bütün müsbet ilimlerle, asr-ı hazır fen ve felsefesiyle meşgul oldum” diyerek, bir yandan anlaşılma beklentisini, diğer yandan da gelişmenin kodlarını ortaya koymuştur. Bediüzzaman, İslâm Âlemi’nin kurtuluşu için gayret ederken insanlık için de tasavvur ve idealleri vardır.
Adalet-i mahza ve hakikî medeniyet vurgusuyla “insanlığı mesud edebilir bir istidatta olan” Nuru Kur’ân’a atıf yaparak “saadet odur ki herkesin, lâakal ekseriyetin saadeti”ni isteyen bir görüşü, bütün beşeriyet için talep eden bir vizyon ortaya koymuştur.
Bediüzzaman’ın eserlerindeki ölçü ve tesbitler bir “gelişme ve ilerleme” kılavuzu niteliğindedir. Bu kılavuz asırların ihmalinin ortadan kaldırılabilmesi için değerlendirilmeyi bekliyor.