(HÂŞİYE) “İnkılâbdan on sene evvel, hükûmete nihayet derecede mûteriz olduğun halde, hükûmete hücum edenlere dahi itiraz ederdin. Hatta selâtin-i Osmaniyeyi ifratla senâ ederdin, hatta derdin: ‘Muhtemeldir, Abdülhamid muktedir değil ki dizgini gevşetsin, milletin saadetine yol versin. Veyahut hata bir içtihad ile olabilir, bir gayr-i makbul özrü kendine bulsun. Veyahut avanelerinin ve vehminin elinde mahpus gibidir.’ Sonra birden bütün kabahati ona attın. Neden hem itiraz, hem hücum ederdin, hem de bazılara karşı müdafaa ederdin?”

Cevap: İnkılâbdan on altı sene evvel, Mardin cihetlerinde, beni hakka irşad eden bir zata rast geldim. Siyasetteki muktesit mesleği bana gösterdi. Hem, tâ o vakitte, meşhur Kemâl’in “Rüya”sıyla uyandım. Lâkin, maatteessüf, sû-i tesadüf ile hükûmete itiraz edenlerden ehl-i ifrat ve ehl-i tefrite rast geldim. Ehl-i ifratın bir kısmı, Arap’tan sonra İslâmiyetin kıvâmı olan Etrak’ı tadlil ediyorlardı. Hatta bir kısmı o derece tecavüz etti ki, ehl-i kanunu tekfir ederdi. Otuz sene evvel olan Kanun-u Esasî’yi ve Hürriyetin ilânını tekfire delil gösterdi; ”Kim Allah’ın indirdiğiyle hükmetmezse… (ilâ âhir) [Mâide Suresi: 44, 45, 47] hüccet ederdi. Bîçare bilmezdi ki, “Kim hükmetmezse…” bimana “Kim tasdik etmezse…”dir. Acaba sabık istibdadı hürriyet zanneden ve Kanun-u Esasî’ye itiraz eden adamlara nasıl itiraz etmeyeceğim? Çendan, hükûmete itiraz ederlerdi; lâkin onlar istibdadın daha dehşetlisini istediler. Bunun için onları reddederdim. İşte şimdi ehl-i hürriyeti tadlil eden şu kısımdandır.

İkinci kısım olan ehl-i tefriti gördüm. Dini bilmiyorlar, ehl-i İslâm’a insafsızca itiraz ediyorlar, taassubu delil gösteriyorlardı. İşte şimdi Osmanlılıktan tecerrüd edip tam tamına Avrupa’ya temessül etmek fikrinde bulunanlar şu kısımdandır.

Bununla beraber, istibdat kendini muhafaza etmek için herkese vesvese verdiği gibi, beni İnkılâbdan on sene evvel aldattı ki, ehl-i ihtilâlin ekseri masondur. Lillâhilhamd, o vesvese bir-iki sene zarfında zâil oldu. Tâ o vakitte anladım; bizim ekser ahrarımız, mutekid Müslümanlardır.

Elhâsıl: Hükûmete hücum edenler, bazıları “Haydo, Haydo” derlerdi, bazıları “Haydar Ağa, Haydar Ağa” derlerdi. Ben “Haydar” derdim, şimdi de “Haydar” diyorum vesselâm...

HÂŞİYE: Şu suâl, maalcevap ehemmiyetsizlik ile beraber, cevapta bir-iki nokta-i mühimme vardır.

Eski Said Dönemi Eserleri, Münazarat, s. 211

LÛ­GAT­ÇE:

ahrar: hürriyetçiler.

bimana: manasına, manasında.

ehl-i ifrat: aşırı gidenler.

ehl-i tefrit: ifratın zıttı, bir meseleye yaklaşımda olması gereken ölçünün altında kalanlar.

Etrak: Türkler.

İnkılâb: değişim; Meşrutiyet idaresine geçiş, II. Meşrutiyet.

muktesit meslek: ifrat ve tefritten uzak orta yol.

selâtin-i Osmaniye: Osmanlı sultanları.

tadlil etmek: doğru yoldan çıkarak dalâlete düştüğünü söylemek.

tekfir: kâfir sayma, küfürle itham etme.