Bediüzzaman, hakkın, doğrunun ve hükmün bir olmayacağına, “fıtrat, zaman, mekân, şart ve imkânlara” göre farklılık ve birkaç boyutlu olabileceğini şu çarpıcı misalle ispat eder:

“Eğer desen: ‘Hak bir olur. Nasıl böyle dört ve on iki mezhebin muhtelif ahkâmları hak olabilir?’

“Elcevap: Bir su, beş muhtelif mîzaçlı hastalara göre nasıl beş hüküm alır, şöyle ki: Birisine, hastalığının mîzâcına göre, su, ilâçtır; tıbben vâcibdir. Diğer birisine, hastalığı için zehir gibi muzırdır; tıbben ona haramdır. Diğer birisine, az zarar verir; tıbben ona mekruhtur. Diğer birisine, zararsız menfaat verir; tıbben ona sünnettir. Diğer birisine, ne zarardır, ne menfaattir, âfiyetle içsin; tıbben ona mübahtır. İşte hak burada taaddüd etti. Beşi de haktır.” 1

İmânın rükünleri ve İslâmın şartları, ibadetlerin temel kaideleri hariç, teferruat kısmı farklılık gösterir. Yani, gerçekler, doğrular, ahlâkî değerler, hayırlar, faziletler, güzellikler göreceli/izâfidir. Yer, zaman, şart, imkân, bölge, ferd, sınıf, toplum, coğrafya/iklim, durum, mekân, duruş, ferd, cinsiyet, sınıf, cemiyet, zaman ve mekâna göre farklılık arz edeceğine dikkat çeker:

Ahlâk ve fazîletler, güzellik ve hayır çoğu nisbîdirler. Toplumdan topluma değişir, sınıftan sınıfa indikçe farklılaşır, bölgeden bölgeye mekân değiştirdikçe başkalaşır. Fertten cemaate, şahıstan millete çıktıkça mâhiyet farklılaşır.2

Nisbî/izâfî/göreceli hakikat, “alt-üst, sağ-sol, büyük-küçük, güzel-çirkin” gibi kıyasla ortaya çıkan hususlardır. Meselâ, zemin katından bakan için birinci kat üsttür. Oraya çıkınca, ikinci kata göre artık “alt”; üst kat olmuştur.

Mezhepler de bu sırdan doğmuştur. Yani, bir hükmün mezheplere göre farklılık arz etmesi; göreceli, izafi, nisbidir. Mezheplerin bulundukları mekân, imkân, şart ve duruşa göre bir hüküm farklı farklıdır. Aynı maslahat ve adalet ve aynı hikmettir.

Dipnotlar:

1- Bediüzzaman Said Nursî, Sözler, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul, 1999, s. 447. 2- Bediüzzaman Said Nursî, Sünûhat, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul, 1999, s. 19.