Toplumun sosyolojik olarak etkilendiği konulardan biri de iç ve dış göçler; özellikle beyin göçlerinin olduğu açıktır. İlk örneklerinden biri 1400 yıl evvelinde Hz. Peygamber’in (asm) şu sözü bunu ispatlamaktadır. “İlim Çin’de de olsa gidip alınız.”
Toplumların, milletlerin birbirinden etkilendiği (bilerek, kasten veya bilmeyerek) hususlar da vardır. Bu konuda Üstad Said Nursî şöyle bir açıklama getiriyor: “meselâ diyor; ‘Modern dönemin bizden hırsızladığı pek çok ahlâk var… bizden aldıkları seciye-i milliye ile, bir adam onlarda der; ‘Eğer ben ölsem milletim sağ olsun. İşte bu kelimeyi bizden almışlar ve terakkiyatlarında (gelişmelerinde) en metin esas budur. Bizden hırsızlamışlar. Hâlbuki ecnebilerden içimize giren pis, fena seciye itibarıyla bir hodgam adam bizde diyor; ‘Ben susuzluktan ölsem hiç yağmur bir daha dünyaya gelmesin vs. İşte bu gibi ahmakane kelime(ler), dinsizlikten çıkıyor, ahireti bilmemekten geliyor. Hariçten içimize girmiş, (bizi, toplumumuzu) zehirliyor. (T. Hayat)
Bu şekildeki olayların sebeplerinin giderilmesini de din ve fen ilimlerinin beraber okutulması, her iki cenahın mezcinde (birleşmesinde) olduğunu şu cümlelerle ortaya koymuş ve hayatının gayelerinden biri olarak ölene kadar devamlı takip etmiştir. “Vicdanın ziyası, ulum-u diniyedir. Aklın nuru, fünunu medeniyedir. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. O iki cenah (kanat, taraf) ile talebenin himmeti (çabası, gayreti) pervaz eder (hızlı bir şekilde hareket eder, uçar). İftirak ettikleri (ayrıldıkları) vakit, birincisinde taassup, ikincisinde hile, şüphe tevellüd eder (doğar).” (H. Şamiye)
Başka bir yolunu ise şöyle bir sosyolojik tahlille ortaya koyuyor; “Eğer biz ahlâk-ı İslâmiyenin ve hakaik-i imaniyenin kemâlatını ef’alimizle (hareketlerimizle) izhar etsek (göstersek), sair dinlerin tabileri (o dinlere uyanlar, bağlı olanlar) elbette cemaatlerle İslâmiyet’e girecekler.” (H. Şamiye)
Toplumumuzun sosyolojik gelişmesini sağlayacak faktörlerden biri de (bazıları kabul etmese de!) AB üyeliği ve onun demokratik kriterlerine uymaktır. Bu konuda da Üstad Said Nursî Avrupa’yı (ABD’yi ve diğer bütün yabancıları) ikiye ayırıp o şekilde yorumlayıp bizlere yol göstermiştir. “Avrupa ikidir” diyerek önce bir sınıflandırma yapmış. Sonra da hangisine benzediğimizde ne olur, gelişme olur, tarif etmiştir.
Şöyle ki: Önce ‘Yanlış anlaşılmasın’ kaydını koymuş ve devam etmiştir; “Avrupa ikidir. Birisi, İsevilik din-i hakikisinden aldığı feyizle hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye nafi (faydalı) sanatları ve adalet ve hakkaniyete hizmet eden ..Avrupa.” İkincisini de şöyle tarif ediyor; ”.. felsefe-i tabiyenin zulmetiyle, medeniyetin seyyiatını mehasin (güzellikler) zannederek beşeri sefahate ve dalâlete sevk eden bozulmuş…Avrupa.”
Toplumun gelişmesini etkileyen ve insanlarda toplum bilincini geliştiren etkenler arasında STK’lar, iş dünyası/sanayi kuruluşları ve Demokrasiyi de sayabiliriz.
STK’lar yani sivil toplum kuruluşlarının çalışmaları vasıtasıyla toplum bilinci oluşur ve toplum gelişir. Buna bağlı olarak haklar ve istekler ortaya çıkar. Böylece hem demokrasi gelişir hem de toplum kurumları gelişir. Üstad da bu konu ile ilgili, “Mevcudiyet-i milleti ittihad ile gösteriniz.” diyerek bu konudaki son noktayı koymuştur.
Medya vasıtasıyla bazı iç ve dış güçler, gruplar (buna belki Devlet te dahil olabilir); toplumun bazı bilgilere erişimini kısıtlayıp, bazı bilgileri de kendi çıkarları için kullanarak toplumun gelişmesine veya tıkanmasına sebep olabilmekteler.