|
BAYBURT’UN KURTULUŞU
Yirminci asrın başlarına kadar nüfusunun beşte biri Ermeni olan Bayburt, Birinci Dünya Savaşı sırasında (1914-1918) Rus istilâsına uğramıştır. Rusların bu havaliye yaklaşması üzerine çileden çıkan Ermeni çetecileri, ellerine geçirdiği Müslüman mazlûm halka, ihtiyar, kadın, çocuk demeden büyük işkencelerde bulunmuşlardır. Hatta, Anadolu’nun bir çok yerlerinde yaptıkları gibi, halkın bir kısmını taş mağazalarda toplamış ve üzerlerine gazyağı dökerek yakmışlardır. Son olarak bu hunhar çeteciler bir mağazayı ateşe vermeye çalıştıkları halde bir türlü başaramıyorlardı. Çünkü, içeridekiler sıra kendilerine gelinceye kadar ellerini çabuk tutup, mağaza tabanındaki taşları sökerek demir kapının arkasına yığmışlardı. Onun için kapıyı açamıyorlardı. Ermeni çapulcular kapıyı açmaya çalışırken o anda Binbaşı Hanları denilen yerde bulunan cephanelik büyük gürültülerle patlamaya başlar. Neye uğradığını şaşıran başta Arşak isimli Ermeni çete reisi ve diğer Ermeniler, “Osmanlı Hega” (Osmanlı geliyor) diye bağrışarak arkalarına bakmadan hızla kaçışmaya başlamışlardır.
Kurtulanlar ve civarda sağ kalabilenler, bir müddet Ermenileri takip etmişlerdir. Daha sonra Millî Kuvvetlerin (Milislerin) şehre girmesiyle de Bayburt’un kurtuluşu tam olarak gerçekleşmiş oluyordu. (21 Şubat 1918)
BAYBURT'UN YETİŞTİRDİĞİ
BAZI MEŞHUR SİMALAR
I - EKMELÜDDİN MUHAMMED
BİN MAHMUD BİN AHMED EL BABERTİ
Meşhur Hanefi fakihlerindendir (fıkıh âlimlerinden). Başta Fıkıh, Hadis ve Kelâm ilimleri ile ayrıca Arap dili ve edebiyatına, bu alanlarda eserler verebilecek kadar vakıftı. Hicrî 710, Milâdî 1310’dan sonra, Bayburt’ta dünyaya gelen Baberti, tahsil hayatına Anadolu’da başlamıştır. Daha sonra Halep’e, oradan da H: 740; M: 1339’dan sonra Kahire’ye giderek, Kâki, Ebu Hayyan el Endülüsi ve İbni Kudame el Makdisi gibi zamanın meşhur âlimlerinden ders okudu. Hanefi mezhebinin muhakkik âlimleri arasında önemli bir yere sahip olan Baberti, aynı zamanda itikatta, İmamı Maturidî (Ehl-i Sünnet vel cemaat imamlarından) ekolünün güçlü muhakkik ve şarihlerinden (izah edicilerinden) bir âlimdir.
Defalarca kendisine kadılık teklif edilmesine rağmen, o hep reddetmiştir. Fakat devlet idarecileriyle iyi geçinmiştir. Olgunluğu karşısında Sultan Berkuk ve Emir Şeyhu’dan büyük saygı görmüştür. Bunun sonucu olarak da Emir Şeyhu tarafından yaptırılan “Şeyhuniyye Hankâhının (Allah rızası için misafir, talebe ve dervişleri barındıran yer)” meşihatlığına (din işlerinin yürütülmesi makamına) getirilmiştir. Ömrünün sonuna kadar bu müessesede öğretim görevlisi olarak vazife yapmıştır. Birçok meşhur âlim yetiştirmiştir. Meselâ; Seyyid Şerif Cürcani, Molla Fenari ve Bedrettin Simavi bunların başlıcalarıdır.
Mümtaz İslâm âlimlerinden olan Baberti, H: 19 Ramazan 786; M: 4 Kasım 1384 tarihinde vefat etmiş olup, çok değerli ilmî tedrisatta bulunduğu Şeyhuniyye Hankahına defnedildiği rivayet edilmişse de, Bayburt yöresi halkı, bu büyük âlimin, Bayburt’a bağlı Aşağıkırzı Köyünde medfun olduğuna inanmaktadır.
Fıkıh, akaid. Usul (metod), gramer ve çeşitli konularda kırktan fazla çok önemli eser vermiştir. Bunların yayınlanan başlıcaları:
1- El İnaye: Bu eserde; dil, gramer ve fıkıh usulü (metodu) yönünden tahliller yapılıp, deliller değerlendirilmiştir.
2- Şerhu Akideti Ehli Sünne vel cemaa: Meşhur İslâm âlimlerinden (Kelâm âimlerinden) “Tahavi”nin meşhur eseri olan “Akidet-ü Eh-li Sünne vel Cemaa” (Ehl-i sünnet vel cemaatin akidesi-iman hakikatleri, esasları) adlı eserinin şerhidir (açıklaması).
3- Şerhu’üt Telhis: Bu da, meşhur İslâm belâgat (edebiyat) âlimlerinden “Ebu Yakup es Sekkaki”nin belâgatla ilgili “Miftahü’l Ulum” (ilimlerin anahtarı) adlı meşhur eserine, “Hatip el Kazvin” ismindeki diğer bir âlim tarafından yapılan “Telhisül Miftah” (Miftahın özetlenmiş şekli) adındaki hülâsa ve şerhine ait Baberti’nin şerhidir.
4- Şerhu Vasiyyetü’l İmam-ı Azam: İmam-ı Azam Ebu Hanife Hazretlerinin “El-Vasiyye” ismindeki risâlesinin şerhidir.
Baberti’nin diğer eserleri umumiyetle Fıkıh, Usulî Fıkıh (Fıkıh Metodu), Hadis, Tefsir ve Kelâm konularıyla ilgilidir.
II - HACI PAŞA MOLLA FENARİ
Meşhur Türk âlimi ve tabibidir. Asıl adı Celâlettin olup, H: 740, M: 1339’dan sonra dünyaya gelen Hacı Paşa, aynı zamanda Baberti’nin talebesidir. Zekâsı ve çalışkanlığıyla hocasının büyük takdirini kazanmıştır.
Anadolu’da ismini duyurduktan sonra Mısır’a gitmiştir. Başlangıçta fıkıh ve aklî ilimler sahasında derinleşen Molla Fenarî, Kahire’de talebeliği sırasında yakalandığı ağır bir hastalık dolayısıyla tıp ilmiyle meşgul olmaya başladı. Din ilimlerinin tahsiliyle birlikte tıp ilmini de tahsil etmiş, zamanın meşhur hekimlerinden “İbn-ü Şevkebî” gibi hekimlerin bilgi ve tecrübelerinden büyük ölçüde faydalanmıştır. Kendisini tıp sahasında da yetiştirdikten sonra, zamanın meşhur hastanesi olan “El Melikü’l Mansur Kalavun Bimaristanı”nda (hastanesi) tabiplik yapmaya başlamıştır. Burada uzun zaman tabiplik görevinde bulunduktan sonra, Anadolu’ya dönmüş ve ilk görev yeri olan Ayasuluk’a (Selçuk) yerleşmiştir. Daha önce büyük yardım ve himayesini gördüğü ve ona “Tavaifi’l Envar” ile “Şifaü’l Eskam” (Hastalıkların Şifası) adlı iki eserini ithaf ettiği Aydınoğlu İsa Bey, taltif olarak onu Ayasuluk kadısı tayin etti. Kadılığın yanı sıra, meşhur “Birgi Medresesi”nde hocalık ve sarayda hekimlik vazifelerini sürdürdü. İki Türkçe tıp kitabının dışındaki bütün eserleri Arapçadır.
Başlıca eserleri:
1- Et- Talim fi İlmi’t Tıp (Tıp İlmi Öğretimi): H: 7 Recep 771; M: 4 Şubat 1370 günü, Kahire Emir Şeyho Medresesinde tamamlanan bu eser, ilk telifidir. Önsözünde, meşhur tıp âlimleri Hipokrat, Calinus, İbni Sina, Necibüddin Es- Semerkandi ve Alaeddin Ali bin Ebul Hazm El-Karşi’den derlediği bilgiler mevcuttur. Bu eserde genel olarak; nazarî ve uygulamalı tıp bilgileri, gıdalar ile basit ve bileşik ilâçlar hakkında bilgi, organların hastalıkları ve genel hastalıklar hakkında bilgiler verilmektedir.
2- El-Feride fi Zikril Ağziyetil Müfide: Tıbba dair pratik bilgiler veren bu eserini, aynı medresede H: 20 Receb 771; M: 17 Şubat 1370 günü tamamlamıştır.
3- Şifaü’l Eskam ve Devaü’l alâm (Hastalıkların Şifası ve Acıların Devası): Aydın’da yazdığı tıp alanındaki bu eseri, Anadolu hekimleri arasında büyük ün kazanmıştır.
Bu eserlerin ilk ikisi İstanbul’da Süleymaniye Kütüphanesinde; üçüncüsü ise Topkapı Sarayı Müzesinde bulunmaktadır.
III - BAYBURTLU ZİHNİ
Asıl adı Mehmed Emin olup, şiirlerinde “Zihnî” mahlâsını kullandığı için, bu ad ile anılır. Bayburtlu Hacı Osman Efendinin oğludur. 1797 yılında Bayburt’ta dünyaya gelen Zihni, tahsiline de burada başlamış olup, Trabzon ve Erzurum medreselerinde tamamlamıştır. Yirmi yaşlarında İstanbul’a gitmiş, devlet ileri gelenlerine sunduğu kasidelerle ün kazanmıştır. Bu sayede de Divan-ı Hümayun (Bakanlar Kurulu) Kalemine (sekreterya) kâtip oldu.
On yıl sonra tekrar Bayburt’a döndü. Fakat, 1829 Rus istilâsı sırasında Erzurum’a göç etti. On yıla yakın bir zaman Erzurum’da valilik kâtipliğinde bulundu. 1838’de hacca gitti. Dönüşünde Sultan Abdülmecid’i bir “Cülusiye” (Tebrikname) ile tebrik etti. Yazdığı “Divan”ını 1839’da (Tanzimat’ın ilân edildiği yıl) Babıaliye (Başbakanlığa) takdim etti. Bunun üzerine “Hocalık” rütbesi aldı. Ertesi yıl da hacca gitmiştir. Sırasıyla Hopa, Of, Ünye, Karaağaç, Vakfıkebir mal müdürlüklerinde bulundu. Vefatından yaklaşık bir sene önce, istifa ederek Trabzon’a döndü. 1859’da Bayburt’a gitmek için yola çıkar. Fakat, Trabzon’a dört saat mesafede bulunan ve Maçka’ya bağlı Holansa (Bahçekaya) Köyünde bir handa vefat etmiştir.
Eserleri: 1- Divan-ı Zihni. 2- Sergüzeştname (Mesnevî). 3- Kitab-ı Hikâyi-i Garibe (Garip Hikâyeler Kitabı).
Zihni’nin bunlardan başka, hece vezniyle yazdığı ve şöhretini arttıran “Deyiş”leri de vardır.
| 
