Vicdan görür, dinler ve başını yastığa koyduğunda hakkı ve haksızı insana haykırarak manevî dil ile “hak ve adaletten şaşmayın” mesajını insana verir. Vicdan insanın fıtratına derç edilmiş olan, doğuştan gelen hakikatlerin bir miyarıdır. Hak ve hakikatlerin hissedilmesini sağlayan ve insana ihtar eden bir lâtifedir. 

Vicdan, hem ahlâkî değerlerin hem de doğruluğun ana üssü gibidir. İnsan yanılsa bile vicdan yanılmaz. Vicdan bu cihetle bir nezzardır, yani insanın manevî bir denetçisi ve müfettişi gibidir.  İnsan kötü ve yanlış bir iş yaptığı zaman, vicdan bunu reddeder ve sahibine ciddî bir huzursuzluk azabını yaşatır. Kalp: ise “vidanın sesinin dillendirildiği duyulduğu ve hissedildiği ana üstür. Vicdan kendini kalp penceresinden gösterir. Yani vicdan itiraz teline dokunduğunda kalp acı bir melodi çıkarır ve bu insanda bu vicdan azabı diye adlandırılır.” Üstadımız. Vicdanların ölmemesi içinde bizleri uyarır.  

 Üstadım Vicdanı tarif ederken “Vicdanın Anâsır-ı Erbaası ve ruhun dört havassı olan “irade, zihin, his, lâtife-i Rabbaniye” her birinin bir gayetü’l- gàyâtı var” der.  

İrade: “İradenin asıl gayesi, Allah’a ibadet ve kulluk etmektir. “İrade ibadetullahtır. Zihnin, mârifetullahtır. Hissin, muhabbetullahtır. Lâtifenin, müşahedetullahtır. Takvâ denilen ibadet-i kâmile, dördünü tazammun eder. Şeriat, şunları hem tenmiye, hem tehzip, hem bu gayetü’l-gàyâta sevk eder.” diye ifade eder.

Zihin: “Zihnin temel amacı, Allah’ı tanımak, ona iman etmektir, mârifetullahtır. Masnuat-ı İlâhiyeyi ve Kur’ânî hakikatleri tefekkür  ve tahsili ile veya lütf-u İlâhî ile kalbi inkişaf ve basiret sahibi olmak. Esmâ-i İlâhiyeyi tanımak ilâhî hakikatlere vukufiyet her işte Allah rızasını en uygun hareket tarzını bilip amel etmek. (Marifetin zıddı) inkârdır. İlmin zıddı ise cehildir. 

His: Muhabbetullahtır:  Muhabbetullah Allah’a karşı beslenen ihlâslı sevgidir. Hissin en büyük hedefi, Allah’ı saymak, Allah’ı sevmektir.

Lâtife-i Rabbaniye: Müşahedetullahtır; müşâhedetullahta mahalli bulunan kalbe bağlı olan ince ve hassas bir duygudur. Lâtife-i Rabbaniyenin esas maksadı, Allah’ın tecellilerini görmek, cemalini müşahede etmektir. Bunların birleşmesinden de takva doğar.  

Takvâ denilen, ibadet-i kâmile denilen en mükemmel kulluk, bu dördünü tazammun eder. Şeriat/İslâm, bunları hem geliştirir, hem arındırıp duru hale getirir. Tenmiye ise kurallara aykırı hal ve durumlarda mübalâğa etmeye engel olur. Tehzip ise düzeltir. Gayetü’l-gàyâ ise insanı asıl yaratılış gayesine sevk eder.” diye ifade eder, Üstadımız. (Hutbe-i Şamiye) Bir hadis-i şerifte “Allah sizin dış görünüşünüze ve mallarınıza bakmaz. Ama o sizin kalplerinize ve işlerinize bakar.” (Müslim) Allah kulunun kalbine nazar eder derken kulun kalbine bakar ve ihlâsla takva dairesinde ameli salihle yaşayıp yaşamadığını müşahade eder…

Hülâsa: “Zihin Allah’a yönlendirilirse, iradeyle de azaptan korkup hayırlı işlerle iştigal edilirse, hislerle de Allah’ı sevip ondan ötürü de yaratılanlar sevilirse, Lâtife-i Rabbaniyeyle de de haramın terki vaciptir düsturuyla ameli salih işlenirse insan gayatu-l gâyesine ulaşır. 

Üstadımız: Ey insan! Kâinatın çekirdeğisin ona göre hareket et diyerek uyarır. Zihin, irade, his, ve Lâtife-i Rabbaniyenin birleşmesi vicdandır. Ve takva vicdana giydirilmiş bir libastır. Bu libası çıkarmaktan vicdansızlık doğar. Vicdanlar ölmesin. Unutmayalım ki, “Vicdanın ziyası, ulûm-u diniyedir. Aklın nuru, fünun-u medeniyedir. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder.”