Çin egemenliği altında hayatına devam etmeye çalışan Doğu Türkistan, tarihi devirlerde İslam merkezleri içerisinde en güzel yerlerden birisiydi. İçerisindeki camiler ile güzel ibadet mekanlarından birisiydi. Bugün Çin askerleri tarafından takip edilen ve kıblelerde Çin bayrağının yer aldığı kıbleler, özgür ibadet alanlarıydı. Camileri, mescidleri, medreseleri ile önemli bir Türk-İslam şehri olan Kaşgar 18.yy’dan itibaren ise Çin tarafından işgal edildi. Bölgede kurulan Çin hakimiyetine Müslümanlar birçok kez isyan ettiler. 19.yy’ın ikinci yarısında başarılı da oldular. Yakup Han tarafından 1870 yılında Kaşgar’da bağımsız bir devlet kuruldu. 

Abdüzaziz adına hutbeler okundu

Yakup Han’a birinci rütbeden nişân-ı Osmânî ile kılıç ve alem gönderildi. 1872’den itibaren Yâkub Han’ın hâkim olduğu Kaşgar’da ve diğer yerlerde hutbeler Padişah Abdülaziz adına okundu; 1875’ten itibaren de Kaşgar emirliğinin babadan oğula geçmesi kabul edildi. Fakat bu girişimler, 1877’de Yâkub Han’ın ölümü üzerine Çinliler’in Kaşgar’ı istilâ etmesiyle yarım kaldı. 1884’te Çin bölgede Doğu Türkistan (Sinkiang) vilayetini kurdu.

100 kadar cami ve mescid kurtulabildi

Şehrin İslam kimliği de zaman içerisinde tahribata uğradı. Özellikle 1960’lardaki kültür devriminden sonra ancak 100 kadar cami ve mescid kurtulabildi. Çinin en büyük camisi olan ve şehrin İslam kimliğini ayakta tutan Iydgah camii başta olmak üzere, Afak Hoca Camii ve Türbesi, Döng Mescidi, Kaşgarlı Mahmud Türbesi ve Yusuf Has Hacip Türbesi günümüze ulaşan önemli eserlerdir.

Kaşgarlı Mahmud Türbesi

Kaşgar, adını Uygurcada “yeşim taşı” anlamına gelen “Kaştaş” sözcüğünden almıştır. Kaşgar’ın sakinleri ise önce Karluklar Türkleri ardından da Uygur Türkleri oldu. İlk Türk İslam devleti olan Karahanlılara başkentlik de yapan şehir ekonomik ve siyasi merkez olmanın dışında edebi ve kültürel açıdan da önemli bir şehir olarak öne çıktı. Türk-İslam eserleri arasında önemli yeri olan Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılan Divanı Lugatit Türk ve Yusuf Has Hacip tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig adlı eserler burada yazıldı.

Iydgah Camii

Bayram yeri manasına gelen Iydgah meydanında bulunan Iydgah Camii, 15.yy’da tahminen 1442 yılında Saqsız Mizra tarafından 16 bin 800 m2 alana yaptırıldı. Sonraki dönemlerde ibadet yerlerine yapılan eklemelerle genişletilen cami geniş bir avluya sahiptir. Dünyabizim.com’da yer alan bilgilere göre, avlu etrafı su arklarıyla çevrilmiş parçalara bölünmüştür. 10 bin kişinin aynı anda namaz kılabildiği cami kendine özgü mozaiklerle rengarenk süslenmiştir.

Haber: Merve İriyarı