Bediüzzaman’ın esir düştükten sonra Rusya esaretine kadar devam eden sürede belge ve kaynaklara istinaden gelişen hadiseler şöyle devam eder.

“Saîd Nursi’yle ilgili Moskova da bulunan Rusya İmparatorluğu Askerî Târih Arşivi’ndeki1 belgelere bakılacak olunursa, Molla Said’in “esir alınma tarihi”, eski Rus takvimine göre “19 Nisan 1916” (günümüz takvimine göre 2 Mayıs 1916) ve esir alındığı yer Bitlis’tir.2 Hâlbuki, Bediüzzaman’ın Bitlis’te esir düştüğü târih Osmanlı Arşiv Belgelerine göre 3 Mart 1916’dır. Bediüzzaman’ın Bitlis’te esir düşmesiyle ilgili Rus kaynakları ile Osmanlı Arşiv Belgeleri arasında iki aya yakın bir fark var. Ruslar belki de Bediüzzaman’ın Bitlis’te kaldığı süreyi değil, Bitlis’ten esarete sevk edildiği tarihi esas almış olabilirler. Bu konuda farklı bilgiler aktarıldığını biliyoruz. Ali Çavuş’un hatırasında, Bediüzzaman’ın kırılmış ayağının tam iyileşmesi için, Bitlis’te 27 gün kaldığı; Muhammed Feyyaz İbrahim Hakkıoğlu’nun hatıra defterinde Bediüzzaman’ı Rumî Mart’ın 5’inde, yani 18 Mart 1916 tarihinde Bitlis ile Tatvan arasındaki Başhan’da gördüğü bilgisidir. Rus arşiv belgelerine göre ise Bediüzzaman 2 Mayıs 1916’da Bitlis’te esir düşmüştür. Esir alındıktan sonra Molla Said hakkında ilk bilgiler, onun Tiflis’te bulunduğuna dairdir. 8 Ağustos 1916’da Osmanlı Ordusu tarafından geri alınan Bitlis’in vali vekili Memduh Bey’in, 9 Ağustos’ta (1916) Dâhiliye Nezareti’ne yolladığı bir yazı3 var. Bu yazıdan sonra 20 Eylül 1916’da “Dahiliye Nâzırı Talat Bey Efendi tarafından Hilâl-i Ahmer Cem’iyyet reisi Besim Ömer Paşa’ya” bir “Tezkire”4 yollanır. Sonuçta Hilâl-i Ahmer, Talat Paşa’nın bu talebine 23 Eylül 1916’da cevap verir.5 Osmanlı Arşiv Belgelerine göre 8 Ağustos 1916’da başlayan yazışmalar 23 Eylül 1916’ya kadar devam etmiştir.

“Rus belgelerinde de göreceğimiz gibi, yollanan paranın Molla Said’in eline geçme olasılığı oldukça zayıftır. Zira Bitlis vali vekilinin yazısından 17 gün evvel (Eski Rus takvimine göre 10/Yeni Rus takvimine göre 23 Temmuz 1916’da) Molla Saîd artık Tiflis’te değildir. Bilakis 1916’nın 23 Temmuz’unda Moskova üzerinden ilkin Kuzey Doğu’daki Kostroma eyaletinin Kologriw’de bulunan esir kampına, daha sonrada 4 Aralık’ta, keza Moskova’nın Kuzey Doğusundaki Yaroslavl eyaletine bağlı Poshekhonje’de bulunan esir kampına gönderilmiştir.”6

Öyleyse burada aktarılan belgelere göre Bediüzzaman, 23 Temmuz 1916’da Moskova üzerinden Kuzey Doğu’daki Kostroma eyaletinin Kologrif’de bulunan esir kampına sevk edilmiştir. Hilâl-i Ahmer Cem’iyyeti üzerinden gönderilen paranın Tiflis’te Bediüzzaman’a ulaşma imkânı bu belgelere göre mümkün gözükmüyor.

Dipnotlar: 1- Rossuskıy Gosudarstvennıy Voenno-İstoriçheskiy Arhiv-RGVLA 2- Bediüzzaman’ın Bitlis’te esir düştüğü tarih Osmanlı Arşiv Belgelerine göre 3 Mart 1916 târihidir. 3- BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH, KMS,1334-Za-26,No:41/36 4- BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH, KMS,1334-Za-26,No:41/36 5- BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH, KMS,1334-Za-26, No:41/36 6- Yeni Paradigmanın Eşiğinde Bediüzzaman Efsanesi ve Said Nursi Gerçeği, 2015, s.191,192