Bediüzzaman, “23 Temmuz 1916’da Moskova üzerinden ilkin Kuzey Doğu’daki Kostroma eyaletinin Kologriw’de bulunan esir kampına, daha sonrada 4 Aralık’ta Moskova’nın Kuzey Doğusundaki Yaroslavl eyaletine bağlı Poshekhonje’de bulunan esir kampına gönderilir.”1
Yaroslavl, Rusya’nın Yaroslavl Oblastı’nın yönetim merkezi olup Moskova’nın 250 kilometre doğusunda yer alır. Poshekhonje (Poşehonye) ise, Rusya’nın Yaroslavl Oblastı’na bağlı Poshekhonje rayonunun merkezi olan şehirdir. Şehir, Sogoja Nehri’nin kıyısında yer almaktadır. Rus arşivlerinde bulunan bir belgede Bediüzzaman’ın 4 Aralık 1916’da Yaroslavl eyâletine bağlı Poshekhonje’ye nakledildiği belirtilmektedir.2 Burada kaldığı süre kesin olarak bilinmese de, târihsiz bir belgenin 1917’den îtibâren Kostroma eyâletinin aynı adı taşıyan başşehrinde kaldığı ihtimâlini kuvvetlendirdiğini söylemektedir.3 Elde edilen bu yeni belgelere göre, Bediüzzaman’ın esâret güzergâhına Moskova ile Poshekhonje’yi de eklemek gerekiyor. Şimdilik esâret güzergâhı şöyle sıralanabilir: 1. Bitlis, 2. Van, 3. Culfa, 4. Tiflis, 5. Moskova, 6. Kologrif, 7. Poshekhonje, 8. Kostroma.
Kologriw ilçe kumandanı Yüzbaşı Mikhailow imzalı bir belge ile Bediüzzaman’ın Tiflis’ten sonra Moskova üzerinden Kologrif’e nakledildiği ispat edilmiş oluyor. Kologrif’deki esâret arkadaşlarından Dr. M. Âsaf Dişçi’den, İşte Bedîüzzamân’ı orada gördüm. Kostroma eyâletinin Kologrif kasabasındaydı. Dahâ sonra onu içerlere, büyük esirler kampına, Kostroma içlerine sevkettiler. Birlikte altı ay kadar kalmıştık.”4 şeklinde bir hâtıra nakledilir. Dr. M. Âsaf Dişçi’nin “Dahâ sonra onu içerlere, büyük esirler kampına, Kostroma içlerine sevkettiler.” ifadesi Moskova’nın Kuzey Doğusundaki Yaroslavl eyaletine bağlı Poshekhonje’de bulunan esir kampı olduğunu teyid ediyor olmalıdır. Bediüzzaman’ın Rusya’da ilk esir kampına getirilişi ve toplam esir sayısı ile ilgili bilgiler de şöyledir: “Molla Said’in ilk getirildiği kamp olan Kologriw, Kostroma eyaletindeki onlarca esir kampından sadece bir tanesidir. İsveç Kızılhaçı’nın Kostroma delegesi N. E. Rydberg’in verdiği bilgiye göre 1917’de, “Kostroma eyaletindeki kamplarda bulunan Alman, Avusturya-Macar ve Osmanlı savaş esirlerinin tahmini toplam sayısı 200.000’dir.”5 Ayrıca İsveç Kızılhaç’ının 14/27 Ocak 1918, 15 Mayıs 1918 ve bütün bir 1917-1918’i anlatan 20 Temmuz 1918 tarihli raporlarına dayanarak “Kostroma eyaletinin aynı adı taşıyan başşehri gibi istisnalar hariç, genel olarak ağır hava şartları, yetersiz beslenme ve kötü hijyen şartları, başta tifüs ve tüberküloz olmak üzere, lekeli humma ve zührevi hastalıklara neden olmakta; milliyetine bakmaksızın esirleri adeta kırıp geçirmektedir.”6 bilgileri aktarılmaktadır.
Dipnotlar:
1- Yeni Paradigmanın Eşiğinde Bediüzzaman Gerçeği, 2015, s.191,192
2- Age, s.195, 437
3- Age, s.196
4- Necmeddin Şahiner; Son Şahitler, Yeni Asya Yayınevi, 1980, s.189.
5- “Kostroma 13/26 Kasım 1917” tarihli, Rydberg’in “9. Nolu Raporu”nun, “Hamburg Alman Kızılhaç’ı” tarafından yapılmış “Almanca çevirisi için bkz. Bundes Archiv, R 67/1148
6- bkz. Bundes Archiv, R 67/1148