Çarlık Rusya’sında Bir Türk savaş subayının esaret hatıralarını inceledik. Bu hatıralarda Bediüzzaman ile aynı dönemde esir düşen Teğmen Mehmet Arif Ölçen’in esaret güzergâhı bize önemli bilgiler vermektedir. Teğmen Mehmet Arif, 13 Şubat 1916’da esir düşer. Kendi ifadesi “13 Şubat 1916. Saat 13.00’ü geçiyor, tutsağım artık.”1 Mehmet Arif, 1913’te İstanbul’da Harp Okulunu bitiriyor ve Kafkas cephesinde Köprüköy Savaşı’na katılıyor. Azap ve Sarıkamış savaşlarına katılır ve o savaşlardaki yenilgilerin acısını tadar, genel ricat emriyle birlikte 1915 yılının sonlarında Erzurum’u savunmakla görevlendirilen birliklerde yerini alır. 30.Tümen, Erzurum’un kuzeyinde Gâvur Dağı’nın eteklerinde mevzilenmiştir. Rusların 4.Türkistan Avcı Tümeni ile karşı karşıyadırlar. Mehmet Arif, Gavur Dağı’nın 3050 rakımlı tepesinden kendi alayına katılmak buyruğunu aldığı zaman komuta ettiği bölüğü ile birlikte Üçkilise Köyü’nden geçerek alayına katılır. Kuzeydoğudan gelen Rus saldırısında alay tümüyle yok olur ve askerleriyle subayları esir düşerler. Teğmen Mehmet Arif’in üç yıl sürecek olan savaş tutsaklığı böyle başlamıştır.2
Esirlerin esâret yolculuğu çok meşakkatli başlıyor
Bu esaret güzergâhında çekilen meşakkatler Bediüzzaman’ın 3 Mart 1916 târihinde Bitlis’in Rusların eline geçmesinden sonra başlayan esâret güzergâhında çekilen meşakkatleri teyid ediyor. Muhammed Feyyaz İbrâhim Hakkıoğlu’nun yazmış olduğu günlükte bu güzergâhta çekilen sıkıntılar detaylı olarak kaleme alınmış. Bu iki esir grubunun güzergâhları faklıdır. Bediüzzaman ve beraberinde bulunanların 3 Mart 1916’da Bitlis’te esir düştükten sonra 18 Mart 1916’da başlayan esâret yolculuğunun Tiflis’e kadar ki güzergâhı şöyledir: Başhan, Tatvan, Vastan (Gevaş), Van, Erçek, Mollahasen, Mahmûdiye (Kâzımpaşa, Saray), Kotur, Kervansaray, Hoy, Culfa ve Tiflis.3
Erzurum’da esir düşenlerin esâret yolculuğu başlıyor
Teğmen Mehmet Arif ve diğer esirlerin, esir düştükten sonra Erzurum civarında Rus askerlerince esaret yolculuğu çok meşakkatli ve yorucu geçer. Yolculuk yürüyerek, at ve arabalarla sağlanır. Esaret yolculuğu Rus birliklerinin kalmış olduğu köy ve kasabalardan sonra önce Oltu’ya, daha sonra da Narman’a doğru hareket eder. Akşam beygir arabalarıyla Merdenik adında bir kasabaya varılır. Merdenik kasabasında sadece bir gece konaklarlar ve ertesi sabah erkenden dekovillere yerleşilir. Dekovil katarlarını her istasyonda değiştirilen hayvanlar çeker. Ertesi gün akşamüzeri Kars’a girerler. Sabah olunca beygir arabalarına bindirilirler ve 40 kilometre uzaklıktaki “Satılmış Gedik” köyüne gönderilirler. Bu Ermeni köyünde bir hafta kalınır. Sonra köyde bulunan kışlaya yerleştirilirler ve 15 Şubat 1916 gününden, ayrıldıkları Haziran ayına kadar geçen üç ay yirmi gün içinde çekmedik eza ve cefa kalmaz. Mehmet Arif “Satılmış Gedik köyünde bu kışlada dört ay kuru tahta üzerinde yatmaktan gövdemiz nasır bağladı.”4 ifadesiyle burada çekilen zorluklara dikkat çeker. Haziran 1916’dan sonra esir kampını ziyaret eden bir generalin esirleri sevk edeceklerini söylemesinden bir süre esirler Tiflis üzerinden Rusya’ya doğru esâret yolculuğu başlıyor.
Dipnotlar:
1- Çarlık Rusya’sında Bir Türk Savaş Tutsağının Anıları, 2006 Ankara, s.45
2- Age, s.7-8
3- Abdulkadir Badıllı, age, s.396-399.
4- Age, s.67