Bediüzzaman, Culfa’dan sonra Tiflis Hastanesi’ne sevk edilir. Bazı kaynaklara göre tedavisinin Eylül ayı sonlarına kadar devam ettiği aktarılır.
Daha sonra Tiflis’te esirlerin tutulduğu Varasofski Caddesi’nde bulunan 44 No’lu karargâhta tutulduğu yer alıyor.1 Bediüzzaman’ın, Tiflis’te iken Van Valiliği ve bazı kişilerle haberleştiği belgelerle sabittir. Van Valisi, Enver Paşa’ya, Bediüzzaman’ın Tiflis’te olduğunu bildirir ve kendisinin, esirlere yapılan yardımdan yararlanmasını ister. Bu bilgilere göre Bediüzzaman’ın Culfa’dan sonra Kostroma’ya gönderilmeden önce Tiflis’te kaldığı kesinleşmiş olur. Arşiv Belgeleri ışığında yapılan araştırmalara göre bulunan ve hatıralarla da tasdik edilen belgeler, esâretin Tiflis safhasını ilgilendirmektedir. Konuyla alakalı bazı belgeleri takdim edelim.
*Muş ve Bitlis müdâfa’alarını Bediüzzaman’la birlikte yaşayan ve o târihlerde Bitlis Vâli Vekili olarak vazife yapan Memduh Bey’in İstanbul’daki Dâhiliye Nezâreti’ne, Bediüzzaman hakkında yazdığı bir yazı arşivlerde yerini almıştır. Bâb-ı Âli Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi’ne gönderilen bu yazının târihi, 9 Ağustos 1332/22 Ağustos 1916’dır. Yazı, 10 Ağustos 1332’de kaleme ulaşmıştır. Şöyle ki;
“Bâb-ı Âli Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi, Mahreci; Bitlis, Târihi-i Keşidesi; 10 Ağustos 1332. Esiren Tiflis’de bulunan me’mûrin, bu kere de ma’aşlarının irsâlini yazıyorlar. Bitlis’de sukût sırasında Muş’dan sekiz topu kurtarmak ve gönüllü cem’ etmek sûretiyle hidemâtı sebk edüb me’mûrlarla beraber Tiflis’de bulunan Bediüzzaman Sa’id-i Kürdi de muhtâc-ı âtıfet olmağla mûmâileyhe de bir mikdâr meblağın irsâliyle tesriri menût-ı re’y-i sâmileridir. 9 Ağustos 1332/22 Ağustos 1916. Vali Vekili Memduh”2
(Bitlis Vâlisi Memduh Bey’in Dâhiliye Nezâreti’ne Yazdığı Gizli Yazı3(Resim: ABIBSNİŞ, Cilt-I, s.935))
Belgeden anlaşılan târihî hakîkatler şöylece özetlenebilir:
*Tiflis’de sadece Bediüzzaman değil, beraber sevk edildikleri başka Osmanlı subay ve memurları da bulunmaktadır.
*Bediüzzaman’ın hizmetlerinden biri de, gönüllü cem’ etmek yani toplamaktır. Dikkat edilirse, toplanan gönüllülerden değil, gönüllü toplayan alay komutanlarındandır. Buna göre, gönüllü alay komutanı ifadesi, başka kaynaklarla da değerlendirilince, yerinde olduğu görülmektedir.
*Bediüzzaman’ın kendisinin yardım istemediği, belki muhtâc-ı âtıfet yani yardıma muhtaç olduğunun Vâlilikçe belirtilmiş olması, istiğnâ düsturu açısından çok önemlidir.
*Vâlilik yazısının esâret tarihinden beş ay sonra yazıldığı görülmektedir ki, bu, Bediüzzaman ve diğer esirlerin en az iki ay Tiflis’de bekletildiklerini gösterir. Yani Bediüzzaman ve arkadaşları, 9 Ağustos 1332/22 Ağustos 1916 târihinde Tiflis’de esirdirler.4
Bitlis Vâlisinin bu yazısını değerlendiren Dâhiliye Nezâreti, meselenin ehemmiyetini idrâk eylemiş ve bu yazının altına şu kayıtları düşmüştür: ”Hilâl-i Ahmer vâsıtasıyla 60 liranın mümâileyh Bediüzzaman Sa’id-i Kürdi’ye irsâli Nâzır Beğ Efendi tarafından emr ü tensib buyurulduğundan Fuad Beğ Efendi’ye takdim olundu. 28 Ağustos 1332/10 Eylül 1916.”5