Adaletin tevziinde adalet olmazsa zulüm görünür. Bir hatır için bin hatır kırılmaz. Şiddet ayrı, hamiyet ayrıdır. Bir hod-pesend hakkı iltizam etse, çokları haksızlığa sevk eder, belki mecbur eder.
Sual: Ulemaya pek çok itab edilir, hattâ...
Cevap: Büyük, hem pek büyük bir insafsızlık!
Sual: Neden?
Cevap: Ademin kabahatine vücut vermek kadar ahmaklıktır.
Sual: Ne demek?
Cevap: Bir zatta ilim, adem-i hilim ile iktiranı cihetiyle, adem-i hilimden neş’et eden kabahati ile ilmi mahkûm etmek ne derece eblehliktir. Öyle de, İslâmın kudsiyetini daima telkin eden ve ahkâm-ı diniyeyi iktidarlarınca tebliğ eden ve şimdi millet-i İslâmiye mabeyninde en ziyade hürmet ve muhabbet ve merhamete müstehak olan bîçare ulemayı, zamana yakışacak ulemanın adem-i vücudundan neş’et eden kabahati ve günahıyla mahkûm etmek ve o kabahat ve o günahı o biçarelere haml etmek ahmaklık değildir de ya nedir?
Evet, vücutlarından zarar gelmemiş, istediğimiz ulemanın ademinden gelmiştir. Zira zekîler galiben mektebe gittiler. Zenginler, medresenin maişetine tenezzül etmediler. Medrese de—intizam ve tefeyyüz ve mahreç bulunmadığından—zamana göre ulemayı yetiştiremedi. Sakınınız! Ulemaya buğzetmek bir hatardır. (Haşiye-1)
Sual: Niyeti hâlis olanlar azdır. Senin niyetin hâlis olsa muvaffak olacaksın. Niyetine bak.
Cevap: Lillâhilhamd ve lâ fahr... (Haşiye-2) İhlâs niyetini ihlâl eden ve anâsır-ı garaz olan nesep ve nesil ve tamah ve havf beni bilmiyorlar. Ben de onları tanımıyorum veya tanımak istemiyorum. Zira, meşhur bir nesebim yok ki, mazisini muhafazaya çalışayım. Ben ebu lâşey olduğumdan bir neslim de yoktur ki, istikbalini temin edeyim... Öyle bir cünunum var ki, Divan-ı Harp dehşet ve tahvifiyle tedavisine muktedir olamadı. Öyle bir cehaletim var ki, beni ümmî edip, dinar ve dirhemin nakşını okuyamıyorum.
Kaldı, ticaret-i uhrevî... Öyle bir ahd etmişim ki, re’s-ül-mâli de kaybetsem mesleğimden dönmeyeceğim. Şimdiden hasâret ediyorum, çok günaha düşüyorum.
Birşey kaldı: O da şöhret-i kâzibedir. İşte ben ondan usandım, kaçıyorum. Zira uhdesinden gelmediğim çok vazifeyi bana yükletiyor.
Sual: Neden meşrutî hükûmete ve dinsiz olmayan Jön Türklere mümkün olduğu kadar hüsn-ü zan ediyorsun?
Cevap: Mümkün olduğu derecede su-i zan ettiğiniz için, ben hüsn-ü zan ederim. Eğer öyleyse zaten iyi; yoksa, tâ öyle olsunlar, yol gösteriyorum.
Sual: İttihad ve Terakki hakkında reyin nedir?
Cevap: Kıymetlerini takdirle beraber, siyasiyunlarındaki şiddete muterizim. (Haşiye-3) Lâkin onların iktisadî ve maarifî olan—bâhusus şarkî vilâyetlerdeki—şubelerini bir derece istihsan ve tebrik ederim.
Haşiye-1: Ehl-i medaris, meyus olmayınız. Şimdi ilim ve fen hâkimdir. Her nev’iyle teâli edilecek, en âlâsı en âlî tabakaya çıkacak.
Haşiye-2: Şeyhin kerameti şeyhten rivayet; lâkin tahdis-i nimet dahi bir şükürdür.
Haşiye-3: Adaletin tevziinde adalet olmazsa zulüm görünür. Bir hatır için bin hatır kırılmaz. Şiddet ayrı, hamiyet ayrıdır. Bir hod-pesend hakkı iltizam etse, çokları haksızlığa sevk eder, belki mecbur eder.
Münazarat, s. 133-136
LÛGATÇE:
tevzi’: Dağıtma, dağıtılma.
hamiyet: gayret, mukaddes değerlere hizmet duygusu.
hod-pesend: kendini beğenen, mağrur.
iltizam: taraftar olma, gerekli görme.
itab: azarlama, rencide etme.
adem: yokluk.
adem-i hilim: hilmin, yumuşak huyluluğun olmaması.
iktiran: iki şeyin beraber olması, yakın olması.
neş’et: doğma.
tefeyyüz: feyizlenme.
mahreç: dış pazar, sürüm yeri, istihdam sahası.