Kasım ayı özellikle müziğimizin zirve isimlerinin birer birer madde âleminden mânâ âlemine göç ettiği aylardandır. İşte o isimlerden biri de Yahya Kemal’in ‘’Ölünce ülkede muhteşem bir güneş battı’’ dediği Dede Efendi ya da tam adıyla Hammâmizâde İsmâil Dede Efendi’dir.
Dede Efendi, 1778 yılının Kurban Bayramının 1. günü Şehzadebaşı’nda doğdu. Bu münasebetle İsmâil adı verildi. Babasının hamam işletmesi dolayısıyla Hammâmizâde adıyla anılmaktadır. Küçük yaşlardan itibaren Yenikapı’daki Mevlevî Dergâhı’na devam etti. 1001 gün yani yaklaşık 3 yıl süren çilesini tamamlayıp ’Dede’ oldu. Çilede iken ‘Zülfündedir benim baht-ı siyahım’ isimli Bûselik şarkısının ünü saraya kadar ulaşınca Dede Efendi’ye de şöhret yolları açılmış oldu. 3 yaşındaki oğlu Sâlih’in vefatı üzerine,
“Bir gonca femin yaresi vardır ciğerimde
Ateş dökülürse yeridir, ah-ı serimde
Her lâhza hayali duruyor didelerimde
Takdire ne hacet bu da varmış kaderimde”
şeklindeki Beyâti eserini oğluna mersiye olarak besteledi.
Sultan 3. Selim, II. Mahmud ve Abdülmecid zamanında sarayda itibar gördü. Son zamanlarında Dede Efendi, karşısında henüz 16 yaşlarında olan Abdülmecid’in Batı müziğine daha çok ilgi duyması ve önceki padişahlar gibi usûlden, makamdan anlamayan bir hükümdarla karşı karşıya olması onu mutsuz ediyordu. Talebelerinden biri olan Dellalzâde’ye birkaç defa ’artık bu işin tadı kalmadı‘ dedi. Hacca gitmek için Sultan Abdülmecid’den izin aldı. Çok samimî bir mü’min olan İsmail Dede tavaf sırasında heyecanlandı, ağladı. Yunus Emre’nin haccı terennüm eden şiirini irticâlen Şehnaz’dan Evsat usûlünde besteledi:
“Yürük değirmenler gibi dönerler
El ele vermişler Hakka giderler
Gönül kâbesini tavaf ederler
Muhammed’in (a.s.m) kösü çalınır burada
Ol sultanın demi sürülür burada.”
Bu Dede’nin son eseridir. Bu suretle 48 yıl süren bestekârlık hayatı sona eriyordu. O yıl pek çok kişi gibi Dede‘de Hacc’da koleraya yakalandı. Ateşler içinde tavaf etti. Mina’ya geldi. İki talebesinin kollarında son nefesini verdi. Dede Efendi 29 Kasım 1846 yılında 69 yaşında iken vefat ettiğinde, tevafuka bakınız ki, yine doğum günü olan Kurban Bayramının 1. günü idi. Dede Efendi, Hz. Hatice Efendimizin ayak ucunda medfûndur.
***
Bir hatıra
Dede Efendi, çilede iken Buselik makamında ‘Zülfündedir benim baht-ı siyahım’ adlı şarkısını bestelemişti. Bu şarkı İstanbul’un musîki meraklıları arasında yayıldı. Hayatında tekkeye adım dahi atmamış musıkî meraklılarının gelip ‘burada bile Derviş İsmail varmış, görmek isteriz’ talepleri Şeyh Nutki Dedeyi rahatsız etti. Üstelik Enderun san’atkârları da şarkıyı padişah huzurunda okudular. Adı sanı duyulmamış bir delikanlıdaki istidadı hemen sezen Üçüncü Selim derviş namzedi İsmail’le görüşmek istedi. Padişah musahiplerinden bir ağa Yenikapı’ya gelerek Şeyh Nutki Dede’nin huzuruna çıkar ve Sultan Selim’in iradesini tebliğ eder. Şeyh:
“İrade-i şahaneleri baş üstüne. Ancak İsmail çilededir. Gece hariçte kalamaz. İstirham ediyorum, her halde akşam ezanından evvel dergâha iade edilsin ki, çile kırılmasın, emeklerine yazık olur” der.
Musahip Ağa, İsmail’i alarak Topkapı Sarayı’na götürür. Sultan Selim, İsmail’i gece dergâha yetiştirmek için hemen kabul eder. Buselik şarkıyı iki defa üst üste okutur. Dikkatle dinler. Bir kese atıyye (bir kişiyi teşvik etmek için verilen altın, gümüş para veya mücevher) vererek refakat altında Yenikapı’ya geri gönderir. İsmail akşam ezanına bir saat olduğu için yol üzerindeki annesinin evine uğrar. Keseyi Rukiyye Hanım’a vererek :
“Anneciğim hamamı satıp parasını harcadığım için bana darılmıştın, bak işte pîrim (Hz. Mevlânâ) bana ne ihsan etti! “ der.