Aynada, hakiki güneşin yansımasından başka bir şey yok derken, gökyüzündekine zarf olan aynadaki misalî güneş ile hakiki güneşe işaret ediliyor, denilir. Işık, ısı ve diğer özellikleriyle yayılarak gelen güneşin, yansımasıyla hâsıl olan misalî güneşe ya da onun resimlerine “Güneştir” denilse hatadır. Evet, aynanın parlak kısmındaki akis ve arka yüzünde teşekkül eden bir resim var ki bunların da ayrı ayrı birer vücudu var. Gerçi o vücudlar güneşin cilvesinden ve yansımasındandır, fakat güneş değillerdir. İşte insanın zihni, hayali, bu ayna misaline benzer.

İnsanın fikir aynası ve hayal âlemindekiler, bir yönüyle ilimdir diğer yönüyle malûmdur. Zihin ya da hayal, o malûma zarf olursa o malûm, zihnî ve hayalî bir malûm yani bir “şey” olur amma zihnin ya da hayalin vücudu ayrı bir şeydir, karıştırmamak lâzım. Eğer zihin ya da hayali, o şeyin (malûmun) hâsıl olmasıyla kazanılan bir sıfatla vasıflarsak, nitelersek işte o zaman o şey zihne sıfat olduğu gibi ilim olur, zihinde ilmî vücudu olan şeye dönüşür. Velev ki zihindeki malûmun vücudu ve özü yani kendisi dahi olsa nihayetinde arazîdir, zihinde yer alan, hakiki varlığı olmayan ama ilmen kabul edilen şeydir.

Bu ölçüler ışığında kâinat, Allah’ın isim ve sıfatlarına ayna olduğu gibi insandaki akıl ve orada tecelli eden ilim de cevher olan İlâhî isim ve sıfatın, akıl ve hayal zemininde, oranın şartlarına sahip temsilen, arazî kimlik ve harici vücud kazanıyorlar.1

Bu ön bilgiler üzerine şu ifadeler daha iyi anlaşılacağını ümid ediyoruz: “Küçük bir âlem olan insanda kuvve-i hayaliye olduğu gibi, büyük bir insan olan âlemde dahi, bir âlem-i misal var ki, o vazifeyi görüyor. Ve hakikatlidir; kuvve-i hâfıza Levh-i Mahfuzdan haber verdiği gibi, kuvve-i hayaliye dahi âlem-i misalden haber verir.”2

Peki, hayalin istikrar ve istikametle kullanımı için neye dikkat etmek gerekir? Bunun cevabını Şemme Risalesi’nde buluyor ve naklediyoruz: “İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsanın bir ferdinde bir cemaat-i mükellefîn bulunur. Evet, her bir uzuv, bir şey için yaratılmıştır. O uzvu, o şeyde kullanmakla mükelleftir. Meselâ, her bir hasse için bir ibadet vardır. Onun hilâfında kullanılması dalâlettir. Meselâ, baş ile yapılan secde Allah için olursa ibadettir, gayrısı için dalâlettir. Kezalik, şuaranın (şairlerin) hayalen yaptıkları hayret ve muhabbet secdeleri dalâlettir. Hayal, onunla fâsık olur.”3

Nakıs ve kusur hamuruyla yoğrulmuş olan insanı, olduğundan fazla gösteren şair, nihayetsiz kemal ve cemal-i İlâhîden bigâne kalırsa, hayal duygusunu yanlış yerde kullanmış demektir, bu ise dalâlettir. Hak’tan uzaklaşmak demektir. “Bir şiiri güzel gösteren, içindeki hayalin hakikate bir derece müşabehetidir (benzeyişidir)”4, ölçü budur.

“Kâinatta Levh-i Mahfuzun gayet kat’î bir delil-i vücudu ve bir numunesi, insandaki kuvve-i hafızadır. Ve âlem-i misalin vücuduna kat’î delil ve numune, kuvve-i hayaliyedir.”5

Levh-i Mahfuz, Allah’ın kader kayıt defteri idi ki içerisinde zamanı geldiğinde vücud bulacakların gerçekleşme kaydı olan Kitab-ı Mübin ile geçmiş ve geleceği içine alan, asıl ve neslin kendisine nazar eden İlâhî emrin, işin, ilmin bir unvanı olan İmam-ı Mübin ile Levh-i Mahfuz-u A’zam’dan haber veren, varlığına işaret eden insandaki hafıza ve hayal birer şahid ve birer izdirler.

Dipnotlar:

1- Nursi, Lem’alar (Dokuzuncu Lem’a), s. 108 

2- Nursi, Barla Lâhikası, (268. Mektup), s. 391 

3- Nursi, Mesnevî-i Nuriye (Şemme), s. 215 

4- Nursi, Muhakemat, s.94 

5- Nursi, Lem’alar (Otuzuncu Lem’a), s. 658