İlahi sanatların, renklerin, manaların, sırların, güzelliklerin nizam-intizam içersinde, hikmetle faaliyetlerin teşhir edildiği bir sergi şeklinde nazarlara sunar. Dünyada misafir olan insana bütün bu manaları, sırları, hakikatleri araştırmaya, anlamaya müsait üstün vasıflarla donatılmış olduğunu ifade etmiş.

“Bütün yeryüzünü bir sofra-i nimet eden ve bahar mevsimini bir çiçek destesi yapan ve o sofranın yanına koyan ve üstüne serpen bir Cevad-ı Kerîm…” şeklinde tefekkür ufukları açmıştır.

Üstad Hazretleri, Kur’an ayetlerindeki dersleri, tecelli ve tezahür eden tevhdi delilleri üzerinden misaller vermiş, insafla anlamaya yol açmıştır. “Hiçbir şey yoktur ki; O’nu hamd ile övüp tesbih etmesin.” ayetinin ihtiva ettiği sırla her varlığa iman penceresi ile bakmayı, Allah’a (cc) intisapla ünsiyet ve dostluk yolunu göstermiştir.

Bediüzzaman, sergüzeşt-i hayatında ve hatıratında insanlar, hayvanlar, canlılar, bitkilerle dostluklar kurduğu yer almıştır. O geniş şefkatiyle ayrıldığı mekânların, insanların hasretiyle hüzünlenmiş, ağlamış, gözyaşı dökmüştür. Talebelerine insanların ve hayvanların gıybetini yaptırmamış. Çobanlara hayvanlara iyi bakmayı, susuz bırakmamayı, avcılara vahşi hayvanları öldürmemeyi öğütlemiş; şefkat ve merhamet tavsiyelerinde bulunmuştur.

Ömrü gurbette hasretle geçen Aziz Üstad, Niyazi Mısri’nin şiirleriyle ayrılık ve hüzünleri ifade etmiş: “Ağlayıp, nâlân edip, düştüm yola tenhâ, garip,/ Dîde giryan, sîne biryan, akıl hayran, bîhaber.”

Esaretten döndükten sonra Van’da Van Kalesini, Horhor Medresesini ve Van hanelerinin Rus işgalinde Ermeniler tarafından yakılıp tahrip edildiğini görmüş! Yakılıp yıkılmış şehirde şehit olmuş talebeleri, dostları, ahbapları, kardeşlerini hatırlayıp kendini tutamayıp ağlamış! Kalenin üzerinde yalnız başına, o günlerin hayaliyle üzülüp öylesine ağlar ki: “O kadar rikkatime dokundu ki, binler gözüm olsaydı, beraber ağlayacaktı” hiçbir şeyin kendisini bu vaziyet kadar yandırıp ağlatmadığını yazmış…

Denizli hapsinden beratla tahliyeden sonra talebeleri memleketine dönmüş. Üstad, Denizli Şehir Oteli’nin yüksek katından güzel bahçeleri temaşa eder. “Kavak ağaçları birer halka-i zikir tarzında gayet latif tatlı bir surette hem kendileri, hem dalları, hem yaprakları, havanın dokunmasıyla cezbedarane ve cazibekârane hareketle raksları, kardeşlerimin müfarakatlarından ve yalnız kaldığımdan hüzünlü ve gamlı kalbime ilişti. Birden güz ve kış mevsimi hatıra geldi ve bana bir gaflet bastı. Ben, o kemal-i neş’e ile cilvelenen o nazenin kavaklara ve zîhayatlara o kadar acıdım ki, gözlerim yaş ile doldu…” 

Üstad Hazretleri, sekiz sene ikamet ettiği Barla’ya 1950’li yıllarda güzel bir bahar günü gelişi Tarihçe-i Hayat’ta anlatılıyor: “Barla’daki talebelerinin mühim bir kısmı Üstad’ı karşıladılar. Üstad sekiz senelik ikametgâhı olan Medrese-i Nuriye’sine yaklaşırken, kendini tutamadı, mübarek gözlerinden yaşlar boşandı. Haşmetli çınar ağacı da âdeta kendisini selamlıyordu. Üstad o mübarek çınar ağacına sarılmış, hıçkırıklarla ağlıyordu…” Üstad, iman kuvveti, ihlâs sırrı, acz, fakr, şefkat ve tefekkür tarikiyle teselli bulmuş; her hadisede rahmetin izini, özünü, yüzü görmüştür.

Daima vuslat terennümleriyle aşkın en münteha derecesinde gözyaşları ile muhabbetullahı arzu eden Üstadımız, seherlerde, “Firkatli ve gurbetli bir esârette, fecir vaktinde ağlayan bir kalbin ağlayan ağlamaları…” ile vücudunu mucidine feda etmiş, yüce Allaha (cc) ve Resulullah’a (asm) vasıl olmuştur.