Her büyük medeniyetin arkasında müthiş inşa ve ıslah hareketi vardır. O inşa hareketi ve seferberliğinin başında fevkalade çaba ve gayretiyle devlete nizam, millete Nizamiye Medreseleri inşa eden büyük deha Nizamül Mülk bulunmaktadır. 

O İslamın yıldızının parlaması için kılıçların şakırtısı kadar kalemlerin pırıltısı olması gerektiğine de inanmıştı. Zira o Kur’ân’dan aldığı dersle ferdin hayatındaki nizam kadar toplumun, milletin ve devletin de hak üzere bir nizam ile yürüyeceğini biliyordu. Bunun için hakka adanmış fedailer yetiştirdiği gibi, hakikattâr alimler yetişmesi için çalıştı. 

“Mümin olanlar, o kimselerdir ki, onlar Allah’a, Resulüne iman ettiler, sonra hiçbir şüpheye kapılmadan Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla mücadele ettiler. İşte onlar sâdık olanların ta kendileridir.” (Hucurat 15) buyurulduğu üzere hak davasına canı pahasına devam etti. Bununla birlikte içinde bulunduğu dönemde ümmet içinde Bâtınî fitnesi hem zihinleri, hem toplumu ifsat ediyordu. Ehl-i Sünnete düşmanlık o dereceye vardı ki, artık Hasan Sabbah’ın fedaileri ile kıyıcı timler seri cinayetler işliyorlardı. Böylece sayıları elliye varan devlet adamı öldürdüler. Tüm bunlara karşı siyasi strateji içinde güçlü istihbarat ağı kuran Nizamül Mülk, bir yandan medresede onlarla ilmi mücadele edecek alim yetişmesini, bir yandan da hücumlara karşı Karatuğlar teşkilatını kurarak büyük bir mücadeleye başladı.

İşte medreselerin başında İslamın delili ünvanına sahip İmam Gazali, hem ilmi ile İslam’ın bir çok sorunlarına ve hastalıklarına neşter vuruyor, hem de bâtınîlik gibi sapkın itikatlarla azami derecede mücadele ediyordu. Zira her asırda İslam’ın dertlerine derman bulacak, marazlarını izale edecek cerrah misal hakikat adamları gelmiştir. O zamanda manevi himmetiyle onlara yol gösteren, kalpleri hazırlayan Yusuf Hemedanî hazretlerini de unutmamak lazım. 

Bunun yanında Nizamül Mülk, kendi iç dünyasında sık sık manen seyahat eder, hadiseler arasında bağlantı kurar, formüller geliştirir, tüm eşya üzerinde hikmeti bulur ve hikmetten aldığı ilham ve ders ile hüküm çıkarırdı. 

Nizamül Mülk, devletin ödeneğinden yüklü miktar medrese talebeleri ve ilim ehline harcama yapıyordu. Bunlar, devlet ve milletin sağlam temeller üzerine bina edilmesi, daha önemlisi bu temeller üzerinde İslam medeniyeti yükselmesi ve dağınık olan İslam milletlerinin ittihat etmesiyle birlik sağlanması içindi. Nispeten İslam birliği sağlandı ve bir çok fetihler yapıldı. 

Ancak onun hayatı saray içindeki fitnelerin ve dışarıdan gelen yalanların sonunda, tehdit edildiği Alamut fedaileri tarafından şehit edilmesi ile sonuçlandı. O bu yolda bir değil bin can verecek ruh ufkunda idi. Nihayet rızası için titrediği kalbiyle Allah’a kavuştu. 

Bizim bu gün de ondan içtimai ve siyasi hayatımızdaki çıkmazlara karşı alacağımız dersler, hakkın, adaletin, İslam birliğinin oluşmasında okumamız gereken nice hikmet ve hükümler vardır. 

Rabbim köklerimizden yeşermeyi ve dirilmeyi nasip etsin.