[Dünden devam]

Beşinci Hakikat: Zaman-ı sabıkta revâbıt-ı içtima ve levazım-ı taayyüş ve fevaid-i medeniyet o kadar tekessür ve teşâub etmediğinden, bazı kalîl adamların fikri devletin idaresine yarı kâfi gibi idi. Amma bu zamanda revâbıt-ı içtima o kadar tekessür etmiş ve levazım-ı taayyüş o derece taaddüd etmiş ve semerat-ı medeniyet o kadar tefennün etmiş ki, ancak yalnız kalb-i millet hükmünde olan Meclis-i Mebusan ve fikr-i ümmet makamında olan meşveret-i şer’î ve seyf ve kuvvet-i medeniyet menzilinde bulunan hürriyet-i efkâr o devleti taşıyabilir ve idare ve terbiye edebilir. Bu hakikate misal, eski hükûmet-i müstebide ve yeni hükûmet-i meşrutadır.

“Üçüncü Hakikat”in bana verdiği vazife ile ve hürriyetin ferman-ı mezuniyetiyle üç şey ihtar ediyorum:

• Birincisi: Bir cisim birden zerrattan tahallül ve yeni zerrattan teşekkül eylemesi muhâl olacağından, cism-i devletin birden memurîni ref’ ve yenilerini ikame eylemesi muhâl olmasa da, müteazzirdir. Binaenaleyh, istidadı habis ve kàbil-i ıslah olmayan adamları zaten cism-i devlet def-i tabiî ile ifraz edecektir. Amma kàbil-i ıslah olanlar, zaten güneş garbdan tulû etmediğinden, tevbenin kapısı açıktır. Bunların tecrübelerinden istifade etmeli. Bunların yerini dolduracak kırk sene lâzım. Yoksa, umumu aleyhinde itâle-i lisan ve terzil etmek, bu şanlı olan ittihad-ı milleti –bozulmuş bazı efkâr ve ahlâklarına binaen– bir hastalığa hedef edecektir.

Eski Said Dönemi Eserleri, Nutuk, s. 96

LÛ­GAT­ÇE:

fevaid-i medeniyet: medeniyetin faydaları.

hükûmet-i meşruta: Meşrutiyet hükûmeti.

hükûmet-i müstebide: baskıcı hükümet.

hürriyet-i efkâr: fikir hürriyeti.

kalîl: az.

levazım-ı taayyüş: yaşamak ve geçinmek için gerekli olan şeyler.

müteazzir: meydana gelmesi zor olan, güç, zor.

revâbıt-ı içtima: sosyal bağlar.

semerat-ı medeniyet: medeniyetin meyveleri, neticeleri.

seyf ve kuvvet-i medeniyet: medeniyetin kuvvet ve kılıcı.

taaddüd: sayıca artma, çoğalma.

tahallül: ayrışma, çözülme.

tefennün etmek: fenlere ayrılmak.

tekessür: çoğalma, artma.

teşâub: şubelere ayrılma.

zaman-ı sabık: geçmiş, önceki dönem.