Bu suale şifahî olarak verdiğimiz cevabın yazılı şeklini de burada takdim etmeye çalışalım.

İsmail Hâmi Danişmend (1899-1967), şimdiye kadar tesbit edebildiğim en güvenilir Osmanlı tarihçilerinden biridir. Onun en hacimli eseri de bu konuyla ilgilidir. Dört ciltlik kronolojik eserinin ismi “İzahlı Osmanlı Tarihi”dir. Şahsen de onun bu kitaplarından çok istifade ettim.

Tabiî, altı asırlık Osmanlı tarihi için ideal olan çalışma, bir tek şahsın değil, bir heyetin uzun tetkikler yaparak bir eser külliyatının ortaya konmasıdır. Danişmend’in çalışması, var olan derin boşluğu bir nebze de olsa dolduruyor. Hiç olmazsa, diğer resmî tarihçiler gibi kasdî bir çarpıtmada bulunmuyor. Onun için, bu noktada takdire şâyân bir şahsiyet olduğu söylenebilir.

«

Hem gazeteci, hem de tarih âlimi bir şahsiyet olan İsmail Hâmi Danişmend, soy ve nesebi itibariyle, aynen soyadı gibi eski bir Anadolu beyliği olan Danişmendlerdendir.

Kendisi Merzifon doğumludur. Tahsil hayatını da Beyrut, İstanbul ve Paris'te tamamladı. Bu sebeple, temel İstanbul-Osmanlı Türkçesinin yanı sıra Arapça ve Fransızca'yı da öğrenme imkânını buldu.

Danişmend, fevkalâde bir kabiliyete sahipti. Ne var ki, onun fevkalâde yüksek kabiliyete sahip olması, göze battığı için, aynı zamanda onun bazı imkânlardan mahrum bıraktırdı, yahut bazı hizmetlerine ket vurulmasına sebebiyet vermiş oldu. Meselâ, 1967’ye kadar yaşadığı halde, Türkiye Cumhuriyeti tarihini hiç yazmadı, yazamadı, yahut yazmak içinden gelmedi. Bu noktayı biraz daha açmakta fayda var.

«

Mustafa Kemal Paşa, yanına çekemediği, itaat altına alamadığı kabiliyet sahiplerinin çoğuna dünyayı âdeta zindan etti. İşte Danişmend de, onun hışmına uğrayan kabiliyetlerden biridir.

Danişmend, Sivas Kongresinin (4-11 Eylül 1919) yıldızlarından biridir. Henüz yirmi yaşında genç bir gazeteci-yazardır. Bu sebeple, kongrede katiplik yaptı.

Kendisi de müsbet manada milliyetçi olan Danişmend, “Türk milliyetçiliği” reisliğini kimseye kaptırmayan Kemal Paşa ile yıldızı hiç barışmadı. Hatta denilebilir ki, ilk tersleşmeleri tâ Sivas Kongresi günlerinde başladı.

Kongre esnasında, millî kuvvetlere hitap eden bir gazetenin çıkarılması istendi. İsmail Hâmi, bu hizmete gönüllü olarak talip oldu. Nitekim, kısa süre sonra Sivas merkezli olarak “İrade-i Milliye” isimli bir gazete neşretmeye başladı. Üstelik, bu hizmeti başarı ile sürdürüyordu.

«

İsmail Hâmi, Sivas’ta gazete hizmetini başarıyla devam ettirirken, Ankara’ya gelen Kemal Paşa da kendi adına Hakimiyet–i Milliye gazetesini çıkarmaya başladı. Ardından, Danişmend’e haber göndererek, gelip kendi gazetesinde çalışmasını istedi.

Ancak, o bunu kabul etmeyerek Mustafa Kemal ile yolunu ayırdı. Nitekim, Millî Mücadele hareketini bütün kuvvetiyle desteklediği halde, 1923 yılı sonrası Ankara'sında resmî herhangi bir vazife almayarak ilmî çalışmalarını hep İstanbul'da yaptı.

Onun Cumhuriyet tarihini yazmaması ve bu hususta hiç eser neşretmemesi son derece düşündürücü bir nokta. Danişmend, yalan yere tarih yazmaktansa, hiç yazmamayı tercih etti. Böylelikle, hiç olmazsa ilmî ve meslekî izzetini muhafaza etmiş oldu.

«

Danişmend'in yıllara göre neşrettiği eserlerindan bazıları:

Tarih ve Coğrafyaya Ait İsimler Lûgatı (1937)

İzahlı Osmanlı Tarihi (4 cilt, 1947–55)

İstanbul Fethinin Medenî Kıymeti (1953),

Türkiyât ve İslâmiyet Tetkikleri (1956)

Türkler Niçin Müslüman Oldu? (1959)

Garp Medeniyetinin Menbaı İslâm Medeniyeti (1961)

İzahlı İslâm Tarihi Kronolojisi (1961)

31 Mart Vak’ası (1961)

Tarihî Hakikatler (1966)

Garp İlminin Kur’ân–ı Kerîm Hayranlığı (1967)