Ferdî ve toplumsal gelişmenin temel dinamiği olarak kabul edilen hürriyetin olmadığı zeminlerde insanlıktan söz etmek mümkün değildir. Çünkü hürriyet, “İnsanı hayvanlıktan kurtarır, insan yapar.” 

Hürriyet bütün insanlık için gereklidir. İslâm dünyasındaki fukaralığın sebebi, İslâm’ın ayrılmaz bir parçası olan hürriyetin Müslümanlara bir türlü gelememesidir. İslâm toplumlarının, İslâmî olmayan pek çok geleneğin esiri olduklarını görmek mümkündür. İstibdat, zulüm ve tahakküm altında yaşamak zorunda kalan insanların kendilerini ifade edebilmeleri, kabiliyetlerini inkişaf ettirebilmeleri son derece zordur. Hür bir ortamda insanlar korkmadan ve çekinmeden kendilerini ifade edebilecek şekilde bazı teşebbüslerde bulunabilirler. Gerçek ilerleme bu şekilde olabilir.

Müslüman fert, aklını kullanan, kendine güvenen, sadece Allah’a kul olup kimseye boyun eğmeyen, başkalarına da tahakküme tenezzül etmeyen bir insan olmalıdır. Bu, insanlığın da gereğidir. 

Allah’a kul olan başka insanlara tahakküm de etmez. “İnsanlar hür oldular, ama yine abdullahtırlar”. İman insanı doğrudan doğruya Sultan-ı kâinata bağlar. Kâinatın Sultanına bağlanan birisinin, başkasının tahakkümü altına girmesine, başkaları istiyor diye hürriyetinin kısıtlamasına razı olmasına imkân yoktur. İmanlı insan Rabbinden daha büyük hiçbir şeyi görmez ki hürriyetini feda etsin? Allah’a kul olan başka insanlara tahakküm etmez.

İnsan hürriyetine büyük önem veren Bediüzzaman, ilmî, siyasî, sosyal her nevi istibdadın insanın duygularının gelişmesine engel olduğunu, insanlar arasına kin ve nefret tohumları attığını belirtir. “İman ne kadar mükemmel olursa, o derece hürriyet parlar.” Ve “Ben ekmeksiz yaşarım, hürriyetsiz yaşayamam” sözü hayatının özetidir.

Batı tarihinde, Aristo’dan Montesquieu’ya kadar hürriyet denildiği zaman ferdi iradenin serbestlik ve bağımsızlığı anlaşılmıştır. “İnsan haklarının açıklanışı gibi hürriyeti, başkalarına zarar vermeyen her şeyi yapma hakkı olarak gören” düşünürlerin, geldiği son nokta liberal demokrasidir. Bediüzzaman’a göre ise ne kendisine ne de başkasına zarar vermeyen her şeyi yapma hakkı gerçek hürriyettir.

J. S. Mill’in “Hürriyet” adlı kitabında “Her insana yaşamayı kıymetli kılan her şey, diğer insanların fiilleri üzerine tahditler konmasına bağlıdır.” Akıl ve vicdan sahibi varlık olarak insan, gücü nispetinde serbest kalmayı değil, haklılık mikyasına göre hür olmayı tercih eder. 

Hürriyet ve demokrasi ferdin kendisinden başlar, sonra ailesine ve topluma yayılır. Herkes fikirlerini hür biçimde söylemeli. Günümüzde insanların sahte bir ‘görüntüden ibaret’ hürriyet kazandıkları kabul edilebilir; ne var ki, putlara tapınmanın yerini günümüzde para, başarı, şöhret putları almıştır.

Temel hak ve hürriyetlerin korunmadığı, adaletin tesis edilmediği ve kuvvetin kanunda olmadığı bir sistemde sadece istibdat el değiştirmiş olur. Bir hükümdarın istibdadının yerine bir parti ve grubun istibdadı getirilmiş olur ki; bu daha tehlikelidir.

Her şeye “Ağam, paşam” diyen bir toplumun, hamiyet ve gayret sahibi idarecileri de müstebit yapabileceği tehlikesini de unutmayalım.

Gerçekte hürriyet meselesi, bütün otoriter kişi ve yapıların haddi aşan uygulamalarına ve zulümlerine karşı verilen haklı mücadelelerin esasını oluşturmuştur. Ahlâk dahi, gerçek mahiyetine hürriyet ile kavuşur.