Bu sıfatlar, genel olarak aynî (tenzihi/selbî), gayrî (fiilî) ve ne aynî ne de gayrî (sübûtî/zâtî) olmak üzere üç ana başlık altında incelenir. Bu tasnif, Allah'ın varlığı, birliği, ezelî oluşu ve kâinat üzerindeki hakimiyetini kavramamızı sağlar.

Aynî (Tenzihi/Selbî) Sıfatlar: Allah'ı Noksanlıklardan Tenzih Edenler

Aynî sıfatlar, Allah'ın zatına yakışmayan tüm eksiklikleri reddederek, O'nu noksanlıklardan uzak tutar. Bunlar Vücûd (var olmak), Kıdem (ezelî olmak), Bekâ (ebedî olmak), Muhâlefetün li'l-havâdis (sonradan yaratılanlara benzememek), Kıyâm bi-nefsihî (varlığı kendinden olmak) ve Vahdâniyet (bir olmak)'tir. Bu sıfatlar, Allah'ın mutlak varlığını ve eşsizliğini vurgular, herhangi bir iş veya icraat yapmazlar. Örneğin, Vücûd sıfatı Allah'ın varlığını ifade ederken yokluğu, Kıdem sıfatı başlangıcı, Bekâ sıfatı ise sonu olmadığını belirtir. Bu sıfatlar, Allah'ın zatının aynısı kabul edilirler çünkü O'nun varlığının temel niteliklerini, O'ndan ayrı bir mana ifade etmeden açıklarlar.

Gayrî (Fiilî) Sıfatlar: Allah'ın Kainattaki Tecellîleri

Gayrî sıfatlar, Allah'ın fiilleriyle ortaya çıkan ve yaratılmışlar aleminde tecelli eden sıfatlardır. Bunların sayısı sınırsızdır ve aslında Allah'ın Kudret sıfatının farklı varlıklardaki yansımalarıdır. Meselâ, Kudret sıfatı bir çekirdeğin açılmasında Fettâh, bir canlının ölümünde Mûmit, hayat verirken Muhyî, rızık verirken Rezzâk ismini alır.

Ehl-i Sünnet'e göre, bu sıfatlar kâinatın yaratılmasıyla açığa çıktıkları için hadis (sonradan olma) kabul edilirler. Ancak bu isimlerin arkasındaki asıl güç olan Kudret sıfatı ezelîdir. Yani, Allah ezelde Rezzâk, Muhyî değildi demek anlamsızdır; O, kudret itibarıyla ezelde de bu fiilî isimlere sahipti. Bu isimlerin tesmiye (isimlendirilme) noktası hadis olduğundan, "gayrî" ismini de buradan alırlar.

Sübûtî (Zâtî) Sıfatlar: Allah'ın Aktif ve Etken Nitelikleri

Ne aynî ne de gayrî olarak nitelendirilen sübûtî sıfatlar, Allah'ın zatına ait olan ve O'nun kemalini ifade eden, hakikî ve aktif sıfatlardır. Bunlar Hayat (diri olmak), İlim (her şeyi bilmek), İrade (dilemek), Kudret (her şeye gücü yetmek), Tekvin (yaratmak), Sem' (işitmek), Basar (görmek) ve Kelâm (konuşmak)'tır. Bu sıfatlar kainatta iş gören, tasarruf ve tecellîleri olan aktif sıfatlardır. Selbî ve fiilî sıfatlardan farklı olarak, Allah'ın zatından başka mânâ ve esasları olan, ancak zatından bağımsız da olmayan sıfatlardır. Bu nedenle, Allah'ın zatına "zaid" (ek) ve O'nunla "kaim" (ayakta duran) sıfatlar olarak tanımlanırlar; ne O'nun kendisi ne de O'nsuz düşünülebilirler.

Bu sıfatların Allah'ın zatı ile ilişkisi kelam ilminin en önemli konularından biridir. Mu'tezile, bu sıfatları Allah'ın zatının aynısı kabul ederek ayrı varlıklarını inkâr eder. Bu, tevhid ilkesini koruma gayesiyle ortaya çıksa da aklî ve naklî delillerle çelişir. Kerrâmiye ise bu sıfatları Allah'ın zatından tamamen bağımsız görerek şirk anlamına gelebilecek bir aşırılığa düşer.

Ehl-i Sünnet ise vasat bir yol izler. Onlara göre sübûtî sıfatlar, Allah'ın zatına aiddir; O'nunla kaimdir ve O'nunla daimîdir. Ancak bu sıfatlar Allah'ın zatının ne aynısı ne de ondan tamamen ayrıdır. Yani, Allah'a "ilimdir, kudrettir" demek yerine "ilim sahibidir, kudret sahibidir" demek doğrudur. Bu yaklaşım, tevhid ilkesini korurken Allah'ın kemal sıfatlarını eksiksiz kabul eder. Mu'tezile'nin inkârı ve Kerrâmiye'nin aşırılığı karşısında Ehl-i Sünnet, doğru ve dengeli yolu takip eder.